در دهههای اخیر روند توجه به سعدی و آثار او سیر صعودی و امیدوارکننده داشته است؛ اما همچنان میتوان با دقت نظر به کشف زوایای پنهان در شعر این استاد سخن نایل شد. در مقاله حاضر، نشان دادهایم که سعدی در آغاز غزلهای خود، غزلی صرفاً توحیدی را برای تیمن آورده است و در آغاز همین غزل در بخش طیبات (که اصلیترین بخش غزلهای اوست) باور توحیدی خود را به شکل زیبایی به روش براعت استهلال بیان کرده است. سعدی در این غزل توحیدی، به جای بیان دیگر نعمتها و آفریدههای خداوند در مقام ستایش، میگوید: اکبر و اعظم خدای عالم و آدم صورت خوب آفرید و سیرت زیبا جالب توجه اینکه سعدی همه جا در غزلهای خود از صورت و سیرت زیبا سخن رانده و دفاع کرده است و در واقع به آن براعت استهلال نمود بخشیده است. نتیجه چنین براعت استهلال و چنین طرح مطلبی از سوی سعدی به شکلگیری غزلهای حد وسط (هم مجازی و هم حقیقی) منجر شده است و در نهایت او به معرفی و توصیف «عشق اخلاقی» توفیق یافته است، همچنانکه در گلستان و بوستان نیز اخلاق عاشقانه را شرح میدهد.
قاضی سید نورالله مرعشی شوشتری از علمای مشهور قرن دهم و یازدهم هجری در سال 956 هجری قمری در شوشتر متولد گردید. تحصیلات خود را در شهر شوشتر شروع و در مشهد مقدس تکمیل نمود و سپس به هندوستان مهاجرت کرد و از طرف سلطان هند محمد جلال الدین اکبر قاضی القضاه گردید و بدین مناسبت به قاضی شهرت یافت. در سال 1019 هجری قمری با سعایت حسودان در سن حدود هفتاد سالگی شهید شد و در آگرا (از ایالت اتو پردیش هند) مدفون گردید. قاضی سیدنورالله در جهان اسلام به فضل و کمال و تقوا شهرت دارد. قاضی سیدنورالله پیشوائی موفق، عالمی مؤید، ادیبی گرانقدر، فقیهی بارع و مورخی امین بود. در علوم عقلی و نقلی متبحر و در مناظره، بحث و تحقیق مهارت داشت. بیش از یکصد و چهل جلد کتاب و رساله از او به جای مانده و اشعار عربی و فارسی نغزی سروده است.
نگارندگان بر آنند که عاشقانههاي غزلي سعدي، سخت متاثر و ملهم از تلقي شعراي عذري عرب و خاصه مجنون، از دلباختگي است؛ و اگر شاخصترين غزلهاي فارسي و عربي سعدي را ملاک اظهار راي قرار دهيم، در مجموع، فضاي غالب بر غزل سعدي، فضايي کاملا متاثر از عشق عفيف عذري است. ابتدا برخي از موارد تاثيرپذيري سعدي از ابيات منسوب به مجنون، در حيطه شکلي و معنايي، نشان داده خواهد شد. خواهيم ديد که برخي از ابيات سعدي درباره ليلي و مجنون، مستقيما متاثر از اشعار عربي مجنون است؛ نکتهاي که تاکنون هيچ يک از شارحان غزل سعدي بدان توجهي نداشتهاند. سپس به تعريف و تبيين «حب عذري»، ويژگيها و مراحل آن و بازکاوي آنها در غزلهاي سعدي خواهيم پرداخت. به عقيده نگارندگان، «حب عذري» از آبشخورهاي اصلي بسياري از موضوعات و مضامين غزل فارسي، همچون پاک و عفيفبودن عشق، عشق پيش از تولد، عشق پس از مرگ، وصال در قيامت و… است و شناخت حب عذري و اشعار عذريون، درک و دريافت مباني جمالشناختي و معرفتي سعدي را در غزل، تا حد بسيار چشمگيري افزايش ميدهد.
اين مقاله به بررسي تركيب «كار چراغ خلوتيان» در غزلي از حافظ با مطلع: ساقي بيا كه يار ز رخ پرده برگرفت كار چراغ خلوتيان باز در گرفت اشاره ميكند در بيشتر شرحهايي كه با موضوع شعر حافظ در دست است، اين تعبير به معني «رونق گرفتن كار» و با توجه به ديگر واژگان بيت به معني «روشنشدن خلوت عاشقان با چهره نوراني معشوق» آمده است. در مقاله حاضر با ارايه شواهدي از متون ادب فارسي نشان دادهايم كه يكي از معاني واژه كار به معني پارچه و بافته شده (منسوج) است كه در اينجا ميتواند به معني فتيله چراغ باشد؛ بنابراين كار چراغ يعني فتيله چراغ، كه در اين صورت ميان بالا رفتن حجاب از چهره معشوق با بالا آمدن فتيله چراغ به خلوت نشستگان تشبيهي زيبا، به وجود ميآيد. همچنين نشان دادهايم كه در سراسر ديوان حافظ واژه كار با واژهگان ديگري كه مرتبط با پارچه است مانند طراز، بخيه، پرده، نقش، كارگاه و … به تناسب همراه شده است.
در اينکه سخن گفتن از حماسهسرايي و گذشته پهلواني و اسطورهاي ايران زمين ويژگي برجسته و اصلي در سبک خراساني است ترديدي نيست و در اين دوره درخشان، ياد کرد از ايران باستان و حماسههايش تا قرن پنجم با شدت و سرعت ادامه دارد و پس از آن رو به کاستي مينهد. با فرارسيدن قرن ششم و گشودهشدن فضاي مذهبي، عقلي و عرفاني پيش روي اهل ادب، توجه به حماسه باستاني و ملي ايران نه تنها کم رنگ شد بلکه برخي از شاعران به نفي پهلوانان و قهرمانان حماسي و برتر شمردن اسوهها و نمونههاي مذهبي پرداختند و آنان را بر قهرمانان شاهنامه ترجيح دادند. فضاي شعر ستايشي نيز به گونهاي پيش رفت که در نظر برخي شاعران، فضايل و خصايل ممدوح برتر از ويژگيهاي رستم و ديگر پهلوانان حماسي تلقي شد. مقاله حاضر نگاهي اجمالي به دنياي شاهنامه در سبک عراقي (قرنهاي ششم تا هشتم) خواهد داشت و ارزش تعليمي شاهنامه را از نظر شاعران و اديبان بررسي خواهد کرد.