کتابخانه مجازی ادبیات

حکايت نغز و دلپذير شيخ صنعان که يکي از داستان‌هاي رمزي و تمثيلي منطق الطير، اثر عارف بزرگ قرن ششم و اوايل قرن هفتم عطار نيشابوري (537 - 627 ق) است؛ چه به لحاظ ماهيت و چه از ديدگاه شيوه سلوک، شباهتي تام به ماجراي ديدار مولانا و شمس دارد. نگارنده بر آن است تا اين وجوه شباهت را در سرگذشت آن دو باز نمايد. عشق و دلدادگي، محور اصلي اين شباهت است و در هر دو ماجرا، عشق مهم‌ترين شيوه سلوکي است که عاشق پاک‌باز در کسب آن قمار مي‌کند. از وجوه ديگر اين تشابه مي‌توان به ملاقات به ظاهر غيرمنتظره مولانا و شمس و از سوي ديگر شيخ و ترسازاده اشاره کرد؛ که براي هر دو زندگي تازه‌اي رقم مي‌زند و خلوت ملاقات آغازين، هر دو را از دوستي‌هايي که مانع عروج و سلوک بوده، رهايي مي‌بخشد و در اين هم‌نشيني وارد دنيايي مي‌شوند که از دنياي مريدان و اطرافيان بسيار فاصله دارد و در نزد آن غريبه‌ها مشق عشق مي‌کنند و همه چيزهايي را که تا آن روز در اثر زهد و مجاهدت کسب کرده بودند يک‌باره فراموش مي‌کنند (درس، وعظ، جاه، شهرت و حتي وقار و هيبت). بروز و ظهور عشق در وجود مولانا و شيخ يک طغيان عظيم و مقاومت‌ناپذير روح بود بر ضد عقل و آداب مصلحت‌جويي‌هاي عاقلانه. قرارگرفتن مولانا و شيخ در برابر خواست‌هاي غافلگيرانه و غيرقابل قبول شمس (زن خوب‌روي، پسري شاهد و سبوي شراب) و ترسازاده (سجده بر بت، قرآن‌سوزي، خمرنوشي، ديده از ايمان دوختن و خوک‌چراني) آخرين ندبي بود که مولانا و شيخ را به عذرا رسانيد. سرانجام پس از کامروايي ديري نکشيد که دوران فراق آغاز گرديد تا اين دو عارف بزرگ در انس عاشقانه‌اي که ممکن بود حجاب راه شود، باقي نمانند و از مقام تبتل که رهايي از جاه و حشمت فقيهانه بود، فراتر روند و عروج خود را ادامه دهند. به هر روي اين دو ماجرا، عرفان عاشقانه را در برابر تصوف عابدانه و زاهدانه مستقيم‌ترين و اصيل‌ترين راه وصول به حقيقت مي‌داند و عشق را برترين شيوه سلوک.