از هنگامی که استاد ضیاالدین سجادی متن 638 بیتی مثنوی منسوب به خاقانی را که در یکی از متفرعات بحر هزج سروده شده بود، با عنوان ختم الغرائب منتشر ساخت، اثری به نام ختم الغرائب در شمار آثار خاقانی و در کنار دیوان، تحفه العراقین و منشات او شهرت یافت. با توجه به برخی ابهامات در باب این اثر، توجیهاتی برای قطعی نشان دادن تعلق مثنوی مذکور به خاقانی مطرح شد؛ ولی هرگز این ابهامات به کامل رفع نگردید. با پیداشدن نسخهای از ختم الغرائب، مورخ به سال 593 در کتابخانه وین و انتشار آن به صورت عکسی، زمینهای برای کندوکاوی تازهتر مهیا شد. این مقاله تلاشی برای نشان دادن عدم تعلق مثنوی و خاقانی و طرح قراینی در باب آن است.
تُحْفَةُ الْعِراقَیْن، نخستین سفرنامه منظوم فارسی، سروده خاقانی شروانی شاعر سده ششم قمری میباشد. تحفة العراقین که در قالب مثنوی و در شش مقاله سروده شده، شرح دو سفر خاقانی، یکی به عراق عجم و دیگری به حجاز، به قصد حج است. این موضوع با حواشی شاعرانه فراوان از جمله مناجاتها و مدح شخصیتهای سیاسی و علمی و نیز شرحی مختصر از زندگی خصوصی خاقانی همراه است. تحفة العراقین که خاقانی آن را تحفة الخواطر و زبدة الضمائر نیز مینامد، در قالب مثنوی و در بحر هزج مسدّس اخرب مقبوض سروده شده، و شامل بیش از۱۰۰‘ ۳ بیت است. این مثنوی بیانگر مشاهدات سراینده در سفر به مکه، از مسیر عراق عجم و عراق عرب است و شاعر ضمن آن به شرح دیدار خود با بزرگان شهرهای مختلف و ذکر برخی رسوم و عادات مردمان هر دیار پرداخته است. کتاب مشتمل است بر یک مقدمه منثور، ۷ مقاله، و یک خاتمه منظوم. مقالات کتاب به ترتیب عبارتاند از «عرائس الفکر و مجالس الذکر»، «معراج العقول و منهاج الفحول»، «سبحة الاوتاد»، «سواد الاوراد و خزانة الاوتاد»، «موارد الاوراد و فرائد الافراد»، «هدی المهتدی الی الهادی» و «فی وصف الشّام والموصل».
کهنترین نسخهای که از «تحفة العراقین» خاقانی باقی مانده، نسخهای است که به کتابخانه ملی اتریش متعلق است. این نسخه مورخ 593 و نامش به خط قدیم و بیخدشه و عیبی «ختم الغرایب» است نه تحفة العراقین. این نسخه از نگاه رسم الخط و حروفشناسی و وقوف بر آداب تحریر و طرز کتابت اهمیت دارد و برای مطالعه نسخههای ادبی کهن نمونهای برجسته است. همچنین این نسخه برای مقابله و سنجش و برای تصحیح متن ـ چون بر همه نسخههای دیگر تقدم زمانی دارد ـ طبعاً باید مورد توجه خاصی قرار گیرد. در این کتاب نسخهبرگردان این نسخه به همراه مقدمهای از زندهیاد ایرج افشار در معرفی این نسخه آمده است.
نویسنده این کتاب با احاطه چشمگیر خود در منابع نقد کهن و آگاهی گستردهاش نسبت به نقد جدید، اصلیترین مبادی فلسفی را در گرایشهای مختلف نقد مورد کندوکاو قرار داده و با مقایسه هوشمندانه نگرشها و آراء مختلف، زمینه آشنایی سودمندی برای خواننده هموار میسازد. در مقدمه کتاب بحثی درباره فلسفه و نقد آمده است. فصل اول درباره ریشههای تاریخی رشد اندیشه فلسفی در میان اعراب مسلمان است. فصل دوم شامل احکام و آراء انتقادی و پیوند آن با تفکر فلسفی است و در این مسیر به مطالعه در آراء جاحظ، ابن قتیبه، ابن طباطبا، قدامه، آمدی، قاضی جرجانی و حازم قرطاجنی پرداخته و کوشیده تا آراء انتقادی این ناقدان را بر اساس مبانی فلسفی آنها مورد بررسی قرار دهد. فصل سوم درباره شیوه نقد در میان فلاسفه مسلمان است. فصل پایانی کتاب درباره تأثیر تفکر فلسفی در مقولههای نقد است.
درباره ساختگرایی و جایگاه آن در نقد ادبی، کتابها و مقالات بسیاری نوشته شده است. در این نوشتار نویسنده کوشیده با پرهیز از ورود به مسائل جزئی و حاشیهای و با تأکید بر سادهسازی مطالب، ساختگرایی در نقد ادبی را با تکیه بر جنبههای عملی آن اندکی روشنتر بازگو کند.