در مقاله حاضر با عنوان «مدتی این مثنوی تاخیر شد» نگارنده ابتدا روایات و مطالبی را که درباره شروع دفتر دوم نقل شده، تحلیل و بررسی کرده است و اشتباه یا ضعف در استدلال آنها را با استناد به روایات تاریخی و اشعار مثنوی نقل کرده، آنگاه نظر خود را براساس آن دسته از مستندات تاریخی و اشعار مثنوی که منطقی و درست به نظر رسیده، بیان کرده است. در این مقاله سعی شده است که دیدگاهها به ترتیب از نظر قدمت زمانی بررسی شود.
در این مجموعه، دو رساله کوتاه از حکیم "عمر خیام"، متن عربی و ترجمه فارسی به طبع رسیده است .در رساله اول، سه مسئله مطرح و پاسخ داده شده است .این مسائل درباره نفوس ناطقه، حوادث امکانی باطل، و اثبات وجود زمان به حرکت و حد حرکت، و سپس قائم نبودن حرکت به ذات خود، است .رساله دوم نیز "پرتوی عقلانی بر موضوع علم کلی "نام دارد .
کتاب حاضر نظریات تمام مکاتب مختلف جهان و فلاسفه ای را که در زمینه ارائه مدل انسان کامل سخن گفته اند، بررسی نموده و بالاخره در درس پنجم انسان کامل از دیدگاه: فارابی - عرفا - مولوی (متفکران اسلامی) ارائه شده است.
آناهيتا (ناهيد) ايزدبانوي ايراني و رب النوع آبهاي زميني و آسماني، مظهر پاكدامني و بيآلايشي است. در بعدي ديگر، ناهيد را در قالب شخصيتي هوسباز ميبينيم كه با اغواگري، حتي فرشتگان را نيز ميفريبد. در واقع ناهيد داراي شخصيتي دوگانه است، در وجهي مظهر قدس و در وجهي ديگر جلوه هوس. آيا بايد آناهيتا را با الهگان هوسباز يوناني و سامي مقايسه کرد و در يك رديف قرار داد يا ناهيد هوسباز را از اناهيتاي پاک مجزا فرض کرد؟
توبه اولين مقام سير و سلوک و از اصطلاحات عرفاني است که به صورت ترکيب «توبهکردن بر دست ...» در گذر زمان کارکردها و معاني متفاوتي يافته و از دربار پادشاهان تا جامعه دينداران و حکومتيان و حتي در ادبيات مغانه و قلندري بازتاب گوناگوني را به نمايش گذاشته است. توبه، دو وجه دروني و بيروني دارد. در وجه دروني، شخص توبه کار از خطايي که مرتکب شده در پيشگاه پروردگار استغفار ميکند و از عمل خويش پشيمان است و پروردگار نيز توفيق توبه را شامل حال بنده خطاکار ميکند. اما وجه بيروني، صورت نموديافته و انفعالي وجه دروني است. در اين وجه، توبه کار براي احياي حيثيت و ترميم هويت اجتماعي خويش، در عمل به توبه خود با مراجعه به شخصيتي مقبول رسميت ميبخشد و بر دست پير و ... توبه مينمايد. در اين مقاله وجه بيروني توبه با رويکردي به ترکيب «توبهکردن بر دست ...» بررسي و تحليل شده و بازتاب ترکيب يادشده از آيين تا تعبيرات کنايي در ميان متصوفه، جامعه دينداران، حکومتيان، ادبيات مغانه و ... نيز طبقهبندي و تحليل شده است. نيز به آيينهايي که با محوريت «بر دست کسي» شکل گرفتهاند، اشاره شده است.