توبه اولين مقام سير و سلوک و از اصطلاحات عرفاني است که به صورت ترکيب «توبهکردن بر دست ...» در گذر زمان کارکردها و معاني متفاوتي يافته و از دربار پادشاهان تا جامعه دينداران و حکومتيان و حتي در ادبيات مغانه و قلندري بازتاب گوناگوني را به نمايش گذاشته است. توبه، دو وجه دروني و بيروني دارد. در وجه دروني، شخص توبه کار از خطايي که مرتکب شده در پيشگاه پروردگار استغفار ميکند و از عمل خويش پشيمان است و پروردگار نيز توفيق توبه را شامل حال بنده خطاکار ميکند. اما وجه بيروني، صورت نموديافته و انفعالي وجه دروني است. در اين وجه، توبه کار براي احياي حيثيت و ترميم هويت اجتماعي خويش، در عمل به توبه خود با مراجعه به شخصيتي مقبول رسميت ميبخشد و بر دست پير و ... توبه مينمايد. در اين مقاله وجه بيروني توبه با رويکردي به ترکيب «توبهکردن بر دست ...» بررسي و تحليل شده و بازتاب ترکيب يادشده از آيين تا تعبيرات کنايي در ميان متصوفه، جامعه دينداران، حکومتيان، ادبيات مغانه و ... نيز طبقهبندي و تحليل شده است. نيز به آيينهايي که با محوريت «بر دست کسي» شکل گرفتهاند، اشاره شده است.
این کتاب در دو جلد است و جلد نخست را چند بخش پدید آورده است. بخش یکم از پیدایش تصوف در جهان اسلام سخن میگوید. بخش دوم به سیر تصوف بعد از اسلام میپردازد و بخش سوم از صوفیان و عارفان نامآور گفتگو میکند. بخش چهارم از نام و نشان فرقهها و گروههای صوفیان در جهان اسلام سخن میراند. بخش پنجم نیز گفتارهایی درباره بسیاری از مکاتب پرآوازه تصوف دارد و نگاهی گذرا به هر یک از آنها میافکند. در جلد دوم نیز نخست بخش پنجم جلد اول کامل شده است. سپس در بخش ششم به اصطلاحات صوفیان پرداخته شده و در ادامه پیدایش خانقاه، خانقاه و جانشینهای آن، خانقاه در کشورهای مختلف و خانقاه و خانقاهنشینی مباحثی هستند که بررسی شدهاند. واپسین بخش این جلد نیز درباره تصوف از دیدگاه بزرگان اسلام سخن میگوید.
قلندران مردمی آزاده و آزاداندیش بودند. در راه عدالت و مساوات مبارزه میکردند و دست از جان و جهان شسته و در رهگذر آسیبها نشسته بودند. آنها هم از جهت صورت ظاهر و هم از جهت باورها و جهانیبینی ویژهای که داشتند، با عامیان ناسازگاریها و ستیزهگریها میکردند. هر چند قلندران مردمی ناشناخته بودند و پراکنده مینمودند و کسی از روز و روزگار آنها چیزی نمیدانست؛ ولی درباره آنها کتابهایی نوشته شده است. در این کتاب نویسنده کوشیده کار شناخت قلندران و آیین قلندران را به طور کامل برای خواننده بشناساند.
آناهيتا (ناهيد) ايزدبانوي ايراني و رب النوع آبهاي زميني و آسماني، مظهر پاكدامني و بيآلايشي است. در بعدي ديگر، ناهيد را در قالب شخصيتي هوسباز ميبينيم كه با اغواگري، حتي فرشتگان را نيز ميفريبد. در واقع ناهيد داراي شخصيتي دوگانه است، در وجهي مظهر قدس و در وجهي ديگر جلوه هوس. آيا بايد آناهيتا را با الهگان هوسباز يوناني و سامي مقايسه کرد و در يك رديف قرار داد يا ناهيد هوسباز را از اناهيتاي پاک مجزا فرض کرد؟
رویا از پدیدههای شگفتانگیزی است که از دیرباز مورد توجه آدمی بوده و در برابر آن رفتارهای گوناگونی نشان داده شده است. انسان بدوی رویا را یک پدیده روانشناسی تلقی نمیکرد؛ بلکه آن را تجربیات واقعیت روح که در هنگام خواب از بدن جدا شده است، میدانست. امروز روانشناسان این پدیده را با نگاه علم روانشناختی بررسی کرده و منطبق با اصول و تجربه روانشناسی میدانند. در این مقاله رویاهای اساطیری که در شاهنامه فردوسی روایت شده است با دیدگاههای روانشناسان بررسی شده است.