کتابخانه مجازی ادبیات

منظومه گنجینه الاسرار نوشتۀ عمان سامانی، دربردارندۀ یکی از بهترین و تأثیرگذارترین اشعار مذهبی در وصف امام حسین (ع) و حادثه عاشورا است. این اثر شامل سروده‌های شاعر مشهور عصر ناصرالدین‌شاه، میرزا نورالله بن میرزا عبدالله بن عبدالوهاب چهارمحالی ملقب به تاج‌الشعرا و معروف به عمان سامانی و مجموعه‌ای از مرثیه‌ها و سوگ‌نامه‌ها با درون‌مایه‌ای غمناک از توصیف مظلومیت شهدای حادثه کربلا است. کتاب گنجینه الاسرار به دلیل نوع و شیوه بیانش توانسته به خوبی محتوایی عرفانی را انتقال دهد و مفاهیم بزرگ واقعه کربلا را با روایتی عاشقانه به طور محسوس و ملموس به نمایش بگذارد. عمان سامانی قالب وقوع را برای سرودن و سخن گفتن از واقعه عاشورا برگزیده است. گنجینه عمان که شامل 831 بیت می‌شود را می‌توان یک سفرنامه هم دانست، سفرنامه‌ای که گزارشگرِ حرکت عارفانه و روحانی قافله یاران امام حسین در مسیر شهادت است.

کتاب «الشعر والشعرای» ابن قتیبه از دیرباز مورد توجه دانشمندان قرار داشته و نظر به قدمت کتاب، صدها مؤلف از آن نقل قول کرده‌اند. اصل کتاب شامل اخبار شاعران جاهلی و اسلامی تا قرن سوم هجری است. مقدمه‌ای که ابن قتیبه بر آن نگاشته، نحوه ادراک دانشمندان کهن را از شعر و نیز چگونگی نقد ادبی را در آن روزگاران بازگو می‌کند. این مقدمه از چنان اهمیتی برخوردار است که خاورشناس گودفروا دومونبین به ترجمه و شرح آن دست برد که در این کتاب نیز ترجمه فارسی آن آمده است. در پیش‌گفتار کتاب نکاتی درباره شعر تازی و مقام شاعر در اجتماع و روش‌های مختلف بیان شعری و معانی آن آورده شده و نیز سعی شده که با فراهم آوردن احکامی چند که توسط ابن قتیبه ضمن کتابش ترکیب یافته است، نحوه تفکر وی به عنوان یک منتقد روشن شود.

گويندگان عارف همواره درصدد يافتن راهي براي انتقال و القاي انديشه‌هاي متعالي و تجربيات معنوي خود و مخاطبان آثار عرفاني درصدد درک و دريافت اين مفاهيم بوده‌اند. آشکار است که به دليل ابهام و ديريابي اين معارف، استفاده از تمامي ظرائف و قابليت‌هاي زبان و بلاغت آن ضرورت مي‌يابد. در اين راستا برخي ابزارهاي بلاغي علم معاني ـ که همسو با قريحه ذاتي و ذوق فطري گوينده و مخاطب اوست ـ از جمله «قصر و حصر» و اختصاص و تأکيد مستتر در آن، اهميت ويژه‌اي دارد. دو محور اساسي دغدغه گوينده عارف براي القاي انديشه‌ها از سويي و کاربرد فراوان «قصر و حصر» در متون نثر عرفاني از سوي ديگر، ضرورت انجام چنين پژوهشي را تبيين مي‌کند.

اين پژوهش گامي در جهت بازبيني، نقد و تبيين جايگاه حصرو قصر به عنوان يكي از فصول مهم فن معاني و از ابزارهاي بلاغي كارآمد در تحليل متون است. اين مبحث كه مربوط به سطوح دروني كلام و لايه‌هاي پنهان انديشه گوينده است، از نخستين كتاب‌هاي معاني تا دوره معاصر مورد توجه اهل بلاغت بوده و بخشي مفصل و مجزا را به خود اختصاص داده است. از سوي ديگر اين ابزار بلاغي، مورد استفاده متنوع و مكرر شعرا، نويسندگان و عرفاي مؤلف قرار گرفته است. براين اساس حصـر و قصـر قابليت بلاغي مشتركي ميان گوينده و مخاطب اوست. گوينده براي تبيين و القاي انديشه‌هاي دروني خود و مخاطب، اعم از پژوهشگر يا خواننده عادي، در جهت تحليل و تفهيم محتواي آثار.