کتابخانه مجازی ادبیات

تُحْفَةُ الْعِراقَیْن، نخستین سفرنامه منظوم فارسی، سروده خاقانی شروانی شاعر سده ششم قمری می‌باشد. تحفة العراقین که در قالب مثنوی و در شش مقاله سروده شده، شرح دو سفر خاقانی، یکی به عراق عجم و دیگری به حجاز، به قصد حج است. این موضوع با حواشی شاعرانه فراوان از جمله مناجات‌ها و مدح شخصیت‌های سیاسی و علمی و نیز شرحی مختصر از زندگی خصوصی خاقانی همراه است. تحفة العراقین که خاقانی آن را تحفة الخواطر و زبدة الضمائر نیز می‌نامد، در قالب مثنوی و در بحر هزج مسدّس اخرب مقبوض سروده شده، و شامل بیش از۱۰۰‘ ۳ بیت است. این مثنوی بیانگر مشاهدات سراینده در سفر به مکه، از مسیر عراق عجم و عراق عرب است و شاعر ضمن آن به شرح دیدار خود با بزرگان شهرهای مختلف و ذکر برخی رسوم و عادات مردمان هر دیار پرداخته است. کتاب مشتمل است بر یک مقدمه منثور، ۷ مقاله، و یک خاتمه منظوم. مقالات کتاب به ‌ترتیب عبارت‌اند از «عرائس الفکر و مجالس الذکر»، «معراج العقول و منهاج الفحول»، «سبحة الاوتاد»، «سواد الاوراد و خزانة الاوتاد»، «موارد الاوراد و فرائد الافراد»، «هدی المهتدی الی الهادی» و «فی وصف الشّام والموصل».

اشعار ملک الشعرای بهار حاوی کلیه قصاید و ترکیب بندها و مسمطات و دوبیتی ها می‌باشد و غرض از دوبیتی ها قصایدی است که به سبک نوین سروده شده و هر دو بیت آن دارای یک قیافه است با قوافی دوبیتی های دیگر فرق دارد. همچنین در این دفتر به زندگی ادبی و سیاسی بهار هم پرداخته شده است . کتاب دیوان اشعار بهار در دو جلد آماده شده است که این کتاب بخش اول آن می‌باشد.

خاقاني ـ همچنان که خود مي‌گويد ـ در سخن‌پروري، طريق غريبي دارد. او از نخستين شاعران پارسي است که رفتار هنري ويژه و سازمانمندي را در پيش گرفته و سخنش از بوطيقاي مشخصي پيروي مي‌کند. برجسته‌ترين شاخص سطح فکري طريق غريب او، استفاده گسترده از يک پشتوانه فرهنگي سترگ است. خاقاني با بهره‌گيري از اين پشتوانه به عنوان ماده خام، دست به خلق مضامين، تصاوير و تعابير ديگرگون و بديعي مي‌زند تا سخن را از دام ابتذال و تکرار برهاند. بخشي از اين پشتوانه، آگاهي‌هاي شاعر از سرزمين‌ها و منسوبات و متعلقات آن است. سرزمين بيت‌المقدس به عنوان يکي از بلاد مبارک در آيين اسلام و همچنين در کيش يهودي و ترسايي جاذبه برجسته‌اي براي سخنور داشته به گونه‌اي که وي بسيار مشتاق به ديدن آن بوده است. در اين جستار برآنيم تا به تحقيق و تحليل آگاهي‌هاي خاقاني در پيوند با اين ديار بپردازيم.

نوآیینی و غرابت بسیاری از مضامین و تعابیر دیوان خاقانی سبب شده است تا ناسخان، ابیات را از اصل خود دور سازند و ضبط‌های نادرستی را وارد متن کنند. دسته‌ای از این ضبط‌ها تصحیف‌ها و تحریف‌ها در دیوان خاقانی مانند بسیاری از دیوان‌ها دیده می‌شود. تصحیف عبارت از تغییردادن یک واژه با افزودن یا کاستن نقطه‌ها یا علائمی از آن است. رسم الخط پیشینیان و حروف متشابه الشکل در خط پارسی، این تصحیفات را هرچه بیشتر تشدید می‌کرد. تحریف نیز به عنوان تغییر حرفی یا حروفی از یک واژه به صورت‌های نزدیک و شبیه به آن از جهت نوشتاری و آوایی، قسم دیگری از ضبط‌های ناروای متون کهن است. شمار قابل توجهی از این ضبط‌های فاسد را مصحّحان دیوان تصحیح کرده و پژوهشگران نیز تعدادی بر این شمار افزوده‌اند؛ امّا همچنان از داشتن متن پیراسته‌ای از دیوان خاقانی محرومیم. در این جستار برآنیم تا به تصحیح و تحلیلِ تصحیف و تحریفی از این دیوان بپردازیم.