بررسي تاثير ادبي انقلاب مشروطه در عثماني (1908 م.) در کنار تاثير انقلاب مشروطه در ايران (1906 م.) بر آسياي مرکزي ـ که از نظر تعلقات زباني، ملي و مذهبي با دو کشور يادشده داراي اشتراکات تاريخي هستند ـ مساله اصلي اين نوشتار است. ما در اين مقاله، با استفاده از روش تحليل محتوا پس از بررسي تاثير محيط فرهنگي استانبول بر حلقه نخست جنبش روشنفکري آسياي مرکزي، يعني احمد دانش (1242–1314 ق. / 1827–1897 م.) و معاصران وي، نقش مهم اين محيط را در تغيير جغرافياي فکري و فرهنگي حلقه دوم جريان روشنفکري اين منطقه، معروف به جديديه ـ جديدان ـ و تاثير آن در شکلگيري ادبيات نوينِ فارسي با تکيه بر آثار سه تن از رهبران اصلي جنبش، يعني ميرزا سراج حکيم (1878–1914 م.)، صدرالدين عيني (1877–1954 م.) و عبدالرئوف فطرت (1886–1938 م.) در بخارا نقد و بررسي کردهايم. اين بررسي نشان ميدهد ايران و عثماني که در وضع غيراستعماري با تمدن و تجدد غربي مواجه شدند، پس از بيداري و تلاش براي انجام اصلاحات همه جانبه در حيات اجتماعي خود در نيمه دوم قرن نوزدهم، تاثير فراواني نيز بر حوزه فرهنگي مشترک با خود در آسياي مرکزي ـ که اينک مستعمره تمام عيار روسيه شده بود ـ برجاي نهادند. اين تاثير به ويژه در بنيانگذاري ادبيات نوين فارسي در منطقه يادشده درخور توجه و بعضا بيبديل است.
در این کتاب مجموعه اسناد مربوط به زرتشتیان معاصر ایران، از اواسط حکومت ناصرالدین شاه قاجار تا اواسط دوران پهلوی دوم ( 1258 1338ش) که در آرشیو "سازمان اسناد ملی ایران "نگهداری میشود به چاپ رسیده است .اسناد این مجموعه در 10فصل جداگانه طبقهبندی شده که عبارتاند از1 : مانکجی صاحب، 2 ارباب جمشید، جمشیدیان، 3 ارباب کیخسرو شاهرخ، 4 مدارس، بنگاههای فرهنگی و موقوفات، 5 انجمنها، 6 مهاجرت، آمار و مسافرت، 7 تغییر مذهب، 8 وقایع و حوادث، 9 تجار، تجارتخانهها و مسائل مالیاتی، 10 اسناد متفرقه .در ابتدای هر فصل از کتاب نوشتهای کوتاه درباره موضوع اصلی اسناد آن فصل فراهم آمده، همچنین نگارنده توضیحاتی برای استفاده بیشتر به صورت پانوشت تهیه و تحریر نموده است .در ابتدای کتاب نیز فهرست موضوعی اسناد درج گردیده است .در این کتاب در مجموع متن حروف چینی شده 489سند به چاپ رسیده است .در بخش پایانی کتاب نیز تصویر تعدادی از اسناد، عکسهایی از زرتشتیان معروف و فهرست اعلام آمده است.
مذکر احباب، کتابی است به زبان فارسی نوشته سید حسن خواجه نقیب الاشراف بخاری که به شرح حال ۲۹۲ تن از شاعران ، سلاطین ، صوفیان و عالمان و خویشاوندان مؤلف که در ماوراءالنهر میزیستهاند میپردازد. آقای احمد گلچین معانی سال اتمام این تذکره ۹۷۴ ق را دانسته است. به گفته مصحح سال ۹۷۴ ق. به لحاظ سال اتمام نخستین تحریر تذکره قابل قبول است؛ اما این سال را نباید به عنوان سال اتمام صورت نهایی کتاب تلقی کرد، چرا که مولف از ۹۷۴ تا ۱۰۰۵ ق. پیوسته به تذکره اش نظر میانداخته و مطالبی را میپیراسته و نکاتی را به تذکره اش میافزوده است. مصصح سپس دلایل خود را بر این که سال ۹۷۴ ق. سال اتمام صورت نهایی کتاب نیست، ارائه میکند. انگیزه مولف از نگارش این اثر، اجابت خواسته برخی از دوستان و برادران بوده که از وی خواستهاند، اسامی برخی از فضلا را در تذکرهای گردآورد تا یادشان ماندگار شود. کتاب مشتمل بر یادداشت و نیز مقدمهای مبسوط به قلم مصصح آقای نجیب مایل هروی، دیباچهای به قلم مولف، یک مقاله و چهار باب و یک خاتمه است. مقاله خود مشتمل بر دو رکن و هر یک از دو رکن مشتمل بر دو فصل میباشد. باب اول تا چهار م کتاب نیز هر یک مشتمل بر چهار فصل است. این کتاب یکی از مهمترین منابع ادبی، تاریخی مربوط به ماوراءالنهر در قرن دهم هجری است. اطلاعات تاریخی- فرهنگی جالبی درباره دربار ازبکان ، شیبانیان و خانان خیوه و خوارزم در آن مندرج است. در دیباچه کتاب، مولف به تعریف شعر و بیان شرافت آن و نیز انگیزه خود از نگارش این کتاب پرداخته و ترتیب مطالب کتاب را بیان میدارد. رکن اول از مقاله کتاب به بیان احوال سلاطین چنگیزخانی (شیبانی) ضمن دو فصل اختصاص یافته است: در فصل اول از سلاطین چنگیزخانی که وفات کردهاند، یاد میشود. نظیر: ابوالفتح محمد شیبانی ، عبیدالله شیبانی ، رستم بهادرخان و... و در فصل دوم از سلاطینی که در زمان مولف در قید حیات بودهاند، یاد میشود. نظیر: ابوالفتح سلطان سعیدخان ، دوست محمد سلطان و...در فصل اول از رکن دوم که به شرح حال سلاطین جغتایی اختصاص یافته، سلاطینی که رحلت کردهاند، معرفی میشوند. نظیر: ظهیرالدین محمد بابرپادشاه، محمد همایون پادشاه، ابراهیم میرزا و... و در فصل دوم دو تن از سلاطینی که در زمان مولف در قید حیات بودهاند، معرفی میگردند که عبارتند از: سلیمان شاه میرزا، میرزا ابوالقاسم. باب اول از چهار باب کتاب به معرفی گروهی که مولف ایشان را درک نکرده و از دنیا رفتهاند، باب دوم به معرفی گروهی که وی ایشان را درک کرده و از دنیا رفتهاند، باب سوم به معرفی کسانی که مولف آنان را درک نموده و تا زمان وی نیز در قید حیات بودهاند و باب چهارم به شرح حال کسانی که مولف ایشان را درک ننموده و لکن در زمان مولف هنوز در قید حیات بودهاند، اختصاص یافته است. مولف ذیل نام هر یک از افراد، به معرفی اجمالی پرداخته و نمونهای از نظم ایشان را ذکر میکند. در خاتمه نیز مولف از نیاکان و پدران و عموها و داییهای خویش یاد میکند و نمونهای از شعر ایشان را یادآور میشود.
ماوراءالنهر به لحاظ جغرافیایی در کجا قرار دارد، چه محدودهای را شامل میشود و چه پیوندهای فرهنگی، تاریخی و اسطورهای با فرهنگ و تمدن ایرانی دارد؟ این کتاب با بررسی شعر فارسی ماوراءالنهر قرن بیستم در پی طرح چنین سؤالاتی و پاسخگویی به آنهاست. کتاب حاضر ضمن اینکه بیانگر وضعیت شعر فارسی ماوراءالنهر در قرن بیستم با تکیه بر دو محیط ادبی خوقند و خوارزم است، از دلمشغولیهای جغرافیایی، فرهنگی و تاریخی گذشته و حال این سرزمین خالی نبوده و شرح مفصلی از جایگاه رفیع فرهنگ و تمدن ایرانی در ماوراءالنهر ارائه میدهد. نویسنده کتاب کوشیده نگاه نوستالژیک شعر فارسی ماوراءالنهر نسبت به فرهنگ و تمدن ایرانی را برای مخاطب مکشوف کند و بنابراین روایتی ادیبانه از گسست و مهجوریت این میراث عظیم نسبت به مام میهن نیز به شمار میرود.
نذرالدین فرزند باباجان متخلص به میرزا هادی سمرقندی (1246-1309 هجری قمری) از شاعران صاحب دیوان ماوراء النهر است. دوران زندگی این شاعر عزلت پیشه، مصادف با سلطنت قاجار در ایران است. سمرقندی برای تحصیل روانه بخارا گردید و در خوشنویسی نیز مهارت کسب کرد. سمرقندی شاعر غزل است و در دیوان وی 77 غزل ثبت شده است. آن گونه که از دیوان او بر می آید به عرفان و اندیشه های صوفیانه دلبستگی دارد و دین و عرفان دو عنصر اساسی جهان بینی او به شمار می آیند. به طور مشخص در دیوان هادی سمرقندی، تاثیر مستقیم حافظ شیرازی، صائب تبریزی و بیدل دهلوی به چشم می خورد. وجه تمایز این دیوان با آثار شاعران دیگر روزگارش آن است که حتی یک بیت در مدح شاه یا امیری مشاهده نمی شود. او که چندین سال به عنوان منشی درباری مشغول به کار بود، در میانسالی برای دوری از آشوب و فتنه های درباری به زادگاه خویش بازگشت و به تعلیم و تربیت فرزندان زادگاهش پرداخت. کتاب پیش رو به کوشش و با مقدمه، تحشیه و فهارس ابراهیم خدایار (1345 - ) دانشیار و استاد دانشگاه و توسط مرکز تحقیقات زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس در سال 1386 به چاپ رسیده است.