مشکویه رازی فیلسوف مورخ مانند خواجه ابوالفضل محمد بیهقی مورخ فلسفه اجتماعی یا اخلاق و سیاست را در تاریخ مانند کمکی در حل دشواریهای آن میدیده است؛ از اینروی او در تجارب الامم گرایشی به فلسفه تاریخ از خود نشان داده است. او در جاویدان خرد به پندهای جزئی گونهگونه مردم جهان از هر آیین که باشند مانند آنچه که در داستان جاویدان خرد هوشنگ داستانی گنجانده شده است میپردازد و چون آن از فارسی برگردانده شده است و از آن مردم ایران است، او در این دفتر نخست آیین ایرانیان و رفتار آنان را میآورد که از دیگران برترند و سپس از آیین و دستور مردم دیگر یاد میکند. او در این کتاب که بدان نام جاویدان خرد داده شده آن هم گویا با دادن نام جزء به کل، از سخنان خردمندان ایرانی و یونانی و هندی و اسلامی آورده است، درست همان کاری که آبی در نثر الدرر کرده است.
عظیمترین شاهکار تاریخی که در عصر مغول به رشته تألیف درآمده و بزرگترین آثار ادبیات ایران کتاب «جامع التواریخ» تألیف خواجه رشیدالدین فضلالله است که شامل خصوصیات زندگانی و احوال مغول و عصر تسلط اینان است. این کتاب به امر غازانخان و اولجایتو در تحت سرپرستی وزیر معروف همدانی در سال 710 هـ.ق فراهم آمده و شامل سه مجلد است: جلد اول در تاریخ مغول، جلد دوم در تاریخ عمومی و عالم بنام اولجایتو، جلد سوم در جغرافیا. جلد سوم گویا از بین رفته یا تألیف نشده است.
«لُغَتِ فُرس» یا فرهنگ اسدی نام واژهنامه مهم و قدیمی است که اسدی طوسی شاعر سرشناس سده پنجم هجری آن را تألیف کردهاست. اسدی در این کتاب برای شرح غالب لغات، شاهد یا شواهدی از شاعران میآورد. ترتیب واژههای این واژهنامه بر پایه حرف آخر آنها است. اسدی همانگونه که خود گفته، این کتاب را برای آن نوشت تا شاعران و نویسندگان پارسیزبان سرزمینهای غربی ایران که با برخی از واژههای بهکاررفته در خراسان و فرارود آشنایی نداشتند بتوانند مشکلات لغوی خود را به یاری این کتاب رفع کنند. این کتاب کهنترین لغتنامه فارسی است که در قرن پنجم قمری تألیف گردیده است. آنچه درباره این کتاب قابل توجه است، این است که دستهبندی لغات در این کتاب به شیوهای است که نشان میدهد هدف از تألیف آن راهنمایی شاعران بوده تا اگر در قافیه شعر محتاج کلمهای شدند و معنی آن را ندانستند، در این کتاب بیابند و استفاده نمایند.