حاج علیاکبر نواب شیرازی متخلص به «بسمل» و ملقب به «صدر» و «نواب» از شعرا و ادبای عارف و رجال نامدار قرن سیزدهم هجری ایران است که به لحاظ مقام ممتاز ادبی و پایگاه بلند معنوی، سلوک و ارزش والای اجتماعی مورد توجه کامل معاصرانش قرار داشته است. «تذکره دلگشا» از آثاری است که نواب آن را در سال 1237 تألیف کرده است. این کتاب مشتمل است بر شرح احوال و آثار و اشعار شاعران معاصر نواب در قرن سیزدهم هجری به انضمام احوال پادشاه و شاهزادگان قاجار، اوضاع فارس و بعضی وقایع و حالات فرمانفرمایی و ذکر بعضی از بقاع و مساجد و مدارس و عمارات مشهور شیراز. حدود 163 شاعر به ترتیب حروف تهجی آخر از تخلص ایشان و به ملاحظه نام ایشان در این کتاب معرفی شدهاند. در خاتمه کتاب نیز نواب به شرح مفصل احوال و اشعار خود و در الحاق کتاب نیز که پس از تألیف رساله دلگشا نوشته شده، به ذکر زلزله شیراز در سال 1239 و 1240 پرداخته است.
این کتاب شامل 206 یادداشت، گفتگو، مقاله و شعرهایی است که در فراق شاملو نوشته و سروده شده است. نوشته ها و سروده های کسانی چون محمود دولت آبادی، سیمین بهبهانی، منوچهر آتشی، علی باباچاهی، بهرام بیضایی، پرویز خائفی، عبدالعلی دستغیب، هوشنگ گلشیری و… را می توان در این کتاب یافت. انتهای کتاب هم سال شمار زندگی شاملو به همراه عکس هایی از او آمده است.
در پژوهش حاضر کوشیده شده ضمن بررسی تاریخی تحولات اجتماعی مانند نقش مذهب و چگونگی حرکتهای مذهبی سیاسی، تغییرات تشکیلات اداری در چارچوب رویدادهای سیاسی و اقتصادی ایران عصر قاجار معرفی و ارزیابی شود. افزون بر آن مباحث تنظیمات و قوانین در دوران قاجار تاسیس انجمنها و احزاب و گسترش آنها از جمله موارد قابل توجه در بررسی حاضر است. در آغاز کتاب منابع این اثر و محتوای آنها معرفی شده است. روند گسترش تاریخی قاجار، حکومتهای عصر قاجار، ساختار حکومت در دوران قاجار (نظام و تشکیلات اداری حکومت، و تقسیمات کشوری و اداری)، سازمان لشکری در دوران قاجار، سیاست مذهبی در عصر قاجار، طبقات و سلسله مراتب اجتماعی در عصر قاجار، تنظیمات و قوانین در دوران قاجار، سیاستهای فرهنگی در عصر قاجار، روابط خارجی ایران در دوران قاجار، امتیازها و قراردادهایی که از جانب اتباع و یا دولتهای بیگانه با ایران منعقد شده است، جنبشهای اجتماعی ایران در عصر قاجار، و گسترش گروهها و احزاب سیاسی در عصر قاجار.