کتابخانه مجازی ادبیات

امروزه باورها، اندیشه ها و ادبیات عامیانه، یکی از موضوعات موردتوجه پژوهشگران می باشند. کتاب حاضر جلد دوم معتقدات و آداب ایرانی تالیف هانری ماسه می باشد که در 9 فصل تدوین شده است. علائم و پیش بینی ها، شیوه های جادویی، طبابت عامیانه، موجودات خارق العاده، ساختمان ها و بناهای تاریخی، افسانه های مربوط به مظاهر طبیعت، بازیها، داستان ها و اشعار عامیانه مطالبی هستند که در این مجلد مورد توجه قرار گرفته اند. این کتاب با ترجمه ای از مهدی روشن ضمیر در سال 1357 و توسط انتشارات دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز در اختیار علاقمندان قرار گرفت.

يکي از موضوعات مشترک در ميان اساطير اقوام مختلف، تقدس بخشي به حيوانات از جمله «گاو» است. گاو به عنوان نخستين جانور اساطيري از اهميت ويژه‌اي در ميان ملل گوناگون از جمله اعراب برخوردار بوده و نقش و جايگاه آن در آثار ادبي آنها بازتاب يافته است. در اشعار کهن عربي با اتخاذ رويکرد اسطوره‌اي، مي‌توان تفسيري نو از جايگاه اين حيوان عرضه کرد. نبرد ميان گاو وحشي و سگ‌هاي شکاري، گاو و باران زايي و ارتباط ميان گاو و جن از موضوعات اين پژوهش است که در پرتو اين رويکرد تحليل و تفسير شده‌اند. تطابق ادبيات عربي و ادبيات ديگر ملل در حوزه اساطير نيز از ديگر بخش‌‌هاي اين نوشتار است.

بررسي اسطوره‌شناختي موجودات وهمي در يکي از معروف‌ترين داستان‌هاي عاميانه فارسي، هدف اصلي اين مقاله است. برخي صاحب نظران به کارگيري نقد اسطوره‌اي را براي داستان‌هاي عاميانه بي‌اعتبار و نامناسب دانسته‌اند؛ به همين دليل در ابتداي مقاله تلاش مي‌شود با طرح نظريه‌هاي معروف در هر حوزه و با گشودن محتواي تعريف‌هاي افسانه و اسطوره، رابطه متقابل معنايي و خاستگاه‌هاي مشترک هر يک بازشناسي شود. همچنين، به اين دليل که کاربرد نقد ادبي به ويژه نقد اسطوره‌اي براي آثار ادبيات شفاهي در ايران چندان معتبر و شناخته شده نيست، در بخش‌هايي از مقاله به فضاي گسترده ادبيات شفاهي به عنوان بستري آماده براي به کارگيري گونه‌هاي مختلف نقد ادبي به ويژه نقد اسطوره‌اي اشاره مي‌شود. سرانجام، براي نمونه، ابزار نقد اسطوره‌اي براي بررسي و بازشناسي عناصر وهمي و موجودات ماورايي يکي از شناخته شده ترين آثار داستاني ادبيات شفاهي يعني داستان سليم جواهري به کار برده مي‌شود. تازگي اين مقاله در ترکيب عناصر نقد اسطوره‌اي در متن برآمده از ادب شفاهي است که خود، سرآغاز راهي طولاني در بازشناسي متون ادبيات عامه به شمار مي‌رود.

حجم فراواني از موضوعات عجايب‌نامه‌ها به توصيف سيما و خويشکاري‌هاي ديوها، غول‌ها، جن‌ها، شياطين و هيولاها اختصاص دارد. ديوها و هيولاها، فضاي فانتزي اعجاب‌آوري به عجايب‌نامه‌ها مي‌بخشد و آنها را به سمت سنتي ژنريک سوق مي‌دهد. مؤلفان عجايب‌نامه‌ها مخاطبان آثار خود را به خوبي مي‌شناختند و با توجه به نياز آنها و با بهره‌گيري از مواد اسطوره‌اي و فولکلوريک دنيايي عجيب و غريب پديد مي‌آوردند. از سويي ديگر، بسياري از روايت‌هاي عجايب‌نامه‌ها مجددا در فرهنگ مردم راه يافت، به طوري که بسياري از باورها و معتقدات، امثال و حکم، به ويژه افسانه‌هاي مردم از اين روايت‌ها ريشه گرفته‌اند. مايه‌هاي فانتزي و تصويرسازي درباره موجودات مافوق طبيعي در نسل‌هاي نخستين عجايب‌نامه‌ها مبهم و محدود است، اما هر چه از عمر آن مي‌گذرد، تصويرسازي‌هاي پيچيده و اعجاب‌آورتري از هستي و خويشکاري موضوعات عجايب‌نامه‌ها به دست مي‌آيد و نوعي «ادبيات فانتزي» پاي مي‌گيرد. محور اين پژوهش بررسي تطبيقي سيما و خويشکاري‌هاي موجودات وهمي در يکي از مشهورترين و کهن‌ترين عجايب‌نامه‌ها، يعني عجايب المخلوقات و غرائب الموجودات محمد زکرياي قزويني در سده 6 ق با عجايب‌نامه‌اي متأخرتر به نام بحيره از ميرمحمود فزوني استرآبادي در سده 11 ق است که مي‌توان آن را از آخرين آثار پديدآمده در عرصه عجايب‌نامه‌ها به شمار آورد.