کتابخانه مجازی ادبیات

سنخواست با فاصله حدود هشتادکیلومتری بجنورد، از نواحی نیمه‌خشک و بیابانی شمال خراسان محسوب می‌شود. نویسنده در این کتاب برای جلوگیری از دفن بیشتر فرهنگ عامه منطقه از جمله حکایات، قصه‌ها و افسانه‌ها، پای صحبت افراد مختلفی نشسته تا غبار از چهره افسانه‌ها بزداید. طبقه‌بندی افسانه‌های این منطقه در این کتاب بر این اساس بوده است: افسانه‌هایی با شخصیت‌های انسانی، افسانه‌هایی با شخصیت‌های حیوانی، افسانه‌هایی با شخصیت‌های انسانی و حیوانی، افسانه‌هایی با شخصیت‌های موهوم و خیالی.

گلچینی از مشهورترین و زیباترین داستان‌های اسطوره‌ای ایران که از کهن‌ترین روزگاران تاکنون سینه به سینه روایت شده یا در ادبیات به صورت منظوم و منثور باقی مانده‌اند و عنصر مهمی از میراث فرهنگی این سرزمین هستند. داستان‌ها از متونی چون اوستا و بندهش و شاهنامه و خمسه نظامی و امثال آن برگزیده شده و با زبانی ساده و روشن، بدون تفصیل و پرداختن به جزئیات بازگو شده‌اند و خواننده را به آسانی با مهم‌ترین و جذاب‌ترین قصه‌ها و چهره‌های افسانه‌ای ایران آشنا می‌کنند. نویسنده بیان می‌کند که هدفش از تدوین این کتاب، ارائه دیدگاهی کامل و تفصیلی از کلیه اسطوره‌های شناخته‌شده ایرانی نبوده است، بلکه هدف اصلی وی نشان دادن اهمیت و استمرار اسطوره‌های ایرانی از دوران باستان به دوران اسلامی است.

حجم فراواني از موضوعات عجايب‌نامه‌ها به توصيف سيما و خويشکاري‌هاي ديوها، غول‌ها، جن‌ها، شياطين و هيولاها اختصاص دارد. ديوها و هيولاها، فضاي فانتزي اعجاب‌آوري به عجايب‌نامه‌ها مي‌بخشد و آنها را به سمت سنتي ژنريک سوق مي‌دهد. مؤلفان عجايب‌نامه‌ها مخاطبان آثار خود را به خوبي مي‌شناختند و با توجه به نياز آنها و با بهره‌گيري از مواد اسطوره‌اي و فولکلوريک دنيايي عجيب و غريب پديد مي‌آوردند. از سويي ديگر، بسياري از روايت‌هاي عجايب‌نامه‌ها مجددا در فرهنگ مردم راه يافت، به طوري که بسياري از باورها و معتقدات، امثال و حکم، به ويژه افسانه‌هاي مردم از اين روايت‌ها ريشه گرفته‌اند. مايه‌هاي فانتزي و تصويرسازي درباره موجودات مافوق طبيعي در نسل‌هاي نخستين عجايب‌نامه‌ها مبهم و محدود است، اما هر چه از عمر آن مي‌گذرد، تصويرسازي‌هاي پيچيده و اعجاب‌آورتري از هستي و خويشکاري موضوعات عجايب‌نامه‌ها به دست مي‌آيد و نوعي «ادبيات فانتزي» پاي مي‌گيرد. محور اين پژوهش بررسي تطبيقي سيما و خويشکاري‌هاي موجودات وهمي در يکي از مشهورترين و کهن‌ترين عجايب‌نامه‌ها، يعني عجايب المخلوقات و غرائب الموجودات محمد زکرياي قزويني در سده 6 ق با عجايب‌نامه‌اي متأخرتر به نام بحيره از ميرمحمود فزوني استرآبادي در سده 11 ق است که مي‌توان آن را از آخرين آثار پديدآمده در عرصه عجايب‌نامه‌ها به شمار آورد.

«دیو» نام عمومی و لقب همه موجودات مافوق طبیعی و درعین حال موجودی مستقل و منفرد است و همسان‌هایی مانند جن در فرهنگ عربی دارد که در روایت‌های مکتوب و شفاهی، تفاوتی میان آنها گذاشته نمی‌شود. مفهوم دیو در طول تاریخ با فرازها و فرودهای فراوانی روبه‌رو بوده است، چنانچه زمانی در مقام خدایان پرستش می‌شده‌اند و طی دورانی بس طولانی به مثابه اهریمن و شیطان درآمده‌اند و تمامی جلوه‌های زشت و پلید به آنها نسبت داده شده است. در فارسی میانه، دیو و اهریمن در کنار هم قرار گرفته‌اند و به تدریج دیو همچون اهریمن تلقی شده است. از سویی دیگر در بخشی از روایت‌ها و باورهای مردمیِ بازمانده از دوره‌های کهن، دیوان همچون مردمان معرفی شده‌اند و هیچ ویژگی غیرطبیعی میان آنها و انسان‌ها دیده نمی‌شود. در آخرین تحول مفهوم دیو و براساس فرهنگ مردم ایران، دیو موجودی مافوق طبیعی است که با شکل و سیمای ویژه‌ای تصور می‌شود و خویشکاری‌های متعددی دارد. بر این اساس، دیوها موجوداتی زیانکار و غیرطبیعی، به رنگ سیاه با دندان‌های بلند همچون دندان‌های گراز، لب‌های کلفت و سیاه و گهگاه با چشمان آبی توصیف شده‌اند. بدن آنها از موهای ضخیم پوشیده شده است و چند سر، شاخ، دم و گوش‌های بزرگ و یک جفت بال دارند و مردم‌خوارند. عوامل تغییر و تحول مفهوم دیو در ایران و بررسی سیر دگرگونی‌های مرتبط با آن از جمله اهداف پژوهش حاضر است. در این پژوهش همسان‌های دیو و موجوداتی که با ویژگی‌های منحصربه‌فرد لقب دیو دارند، معرفی و شناسایی شده‌اند.