جلال آل احمد و ابراهیم گلستان هر دو از نسل دوم داستاننویسان ایران به شمار میآیند. رفتوآمد نزدیک و تجربههای مشترک این دو نویسنده در دوران جوانی باعث شده است که بین داستانهای آنان بهویژه در دوره اولیه زندگیشان، همانندیهای بسیاری دیده شود. آل احمد اندیشههای خود را از نظر زمانی زودتر از گلستان در داستانهایش مطرح کرده، ولی ابراهیم گلستان همان اندیشهها را دقیقتر و سنجیدهتر در قالب داستان درآورده است. آثار دو نویسنده از دو جنبه 1. محتوا و 2. فنون داستانی مورد بررسی قرار گرفته است. از حیث محتوا در آثار این دو نویسنده ـ بهخصوص در دوره اولیه داستاننویسی ـ شباهتهای بسیاری میتوان دید. این همانندیها در نخستین مجموعه داستان دو نویسنده به اندازهای است که میتوان احتمال داد تحت تأثیر اندیشههای حزبی نوشته شدهاند. از نظر محتوا جامعه افراد داستانهای نویسنده، شغل و جنس آنان بررسی شده است. از نظر فنون داستانی، آل احمد در آغاز تحت تأثیر نویسندگان قرن نوزده فرانسه و گلستان بیشتر تحت تأثیر نویسندگان امریکایی ـ همینگوی و تواین و بک ـ که نویسندگانی تازه شناختهشده بودند، مینوشت. هرچه فاصله فیزیکی واعتقادی آل احمد و گلستان بیشتر شد، تفاوت در داستانهای آنها هم بیشتر شد.
کسانی که در ادب فارسی از روی صدق و تانی و نه از سر هوی و تمنی، تاملی مستمر و بی وقفه به منظور کشف اصول و موازین حاکم بر ادب و فرهنگ ایران داشته اند، نیک می دانند که از جمله مظاهر توانایی شگفت آور سخن سرایان بزرگ و افسونگر فارسی زبان، آنست که با قدرت استفاده از قانون تجرید و تعمیم ذهن خلاق و آفرینشگر خویش، بخوبی توانسته اند با رویت مناظر در صحنه حیات و اندیشه در کار روزگار و ژرفکاوی در پدیده های گیتی و ترکیب آن ها با یادها و خاطره ها و خوانده ها و شنیده ها و در یک کلام دانسته ها آمیزه ای از عبرت و حکمت پرداخته و با عرضه دستاوردهای تامل و تجربه در قالب سخنان منظوم و منثور خوانندگان آثار خویش را از چشمه سار زلال ذوق سلیم خود سیراب ساخته و قریحه جمال پرست آن ها را نوازش داده، آدمیان را از زادگان طبع جویای کمال خویش برخوردار و کامیاب گردانند...
جلال آل احمد از جمله متفکران نادری است که مرام و کلامش ملهم از فرهنگ ملی و مذهبی ایرانیان و جهت جهد و جهادش سوقدادن آنان به سوی استقلال سیاسی و فرهنگی و اقتصادی است. جلال در مقطعی میزیست و روالی را برای ارائه کارهایش برگزیده بود که برای رسانیدن پیام و وانهادن بار مسئولیت از دوش به اجبار در زیر لواها و لفافههای مختلف مینوشت؛ گاهی به صورت داستان، گاهی به صورت نقد و گاهی سفرنامه. در این کتاب نویسنده کوشیده تمامی اشارات و تنبیهات و وصایای او که به شکل پراکنده در موضوع «فرهنگ و هنر و ادب» به نگارش درآمده، جمعآوری کند. این فرهنگ شامل دقیقترین و بیغرضانهترین تعریفها درباره رشتههای هنری نظیر نقاشی، معماری، موسیقی، سینما، تئاتر و درباره رشتههای فرهنگی و ادبی نظیر تاریخ، شعر، عرفان، تصوف و .... و در ضمن اظهارنظرهای جامع و قاطع درباره هنرمندان و ادیبان است.
در بخش نخست کتاب، "ادبیات داستانی" در گستره تاریخ، اسطوره، افسانه، رمانس و رمان به اختصار شرح و تبیین میگردد، سپس مقوله ورود رمان و داستان کوتاه به ادبیات فارسی، با ترجمهها سفرنامههای خیالی، مقالات شبه داستان و رمانهای تاریخی بازگو میگردد .بخش بعدی کتاب مربوط به "پیشگامان انواع جدید داستانی" است که با معرفی کوتاه جمالزاده و مشفق کاظمی پی گرفته میشود . نویسنده در مبحث "نسل اول داستان نویسان" از هدایت، علوی و چوبک و از مختصات آثارشان یاد میکند و در بخش "گروه دوم از نسل اول داستان نویسان" و ویژگیهای داستان نویسی حجازی، دشتی، نفیسی و جواد فاضل را به اختصار برمیشمارد .مباحث بعدی کتاب که شامل ارزیابی کوتاه آثار نویسندگان فارسی است به این موضوعات و شخصیتها اختصاص مییابد : "نسل دوم داستان نویسان :دانشور، آل احمد و گلستان"، "ادامه داستان نویسان نسل دوم :بهآذین و پرویزی"، "رمان تاریخیی مستعان، مسرور، مدرس، سردادور، میمندی نژاد، مطیعی، امیر عشیری، آرین نژاد و آشتیانی"، "نسل سوم داستان نویسان :صادقی، ساعدی، افغانی و مدرسی"، "نسل چهارم داستان نویسان :گلشیری، میرصادقی، فصیح، شهدادی، و ایرانی"، "ادبیات اقلیمی یا داستان نویسی روستا"، "ادامه نویسندگان ادبیات روستا :فقیری، بهرنگی و درویشیان"، "نثر علمی ادبی"، "نمایشنامه نویسی"، "نمایشنامه نویسی در دورههای بعد"، و "ترجمه از زبانهای اروپایی" .
ادبيات غني فارسي هنوز زمينههاي ناگفته بسياري دارد كه شايسته است با دقت و نگرشي تازه تر بحث و بررسي شود. داستان بيت يكي از قالبهاي داستاني به كار رفته در شعر فارسي او كهنترين دورهها تا دوره معاصر است. تا جايي كه نويسنده اطلاع داد تا كنون به اين مقوله پرداخته نشده است و شايسته است كه به عنوان يك قالب داستاني كه ويژگيهاي مستقل دارد، مورد عنايت محققان قرار گيرد. همانگونه كه از نامش پيداست، داستان بيت داستان كاملي است كه در يك بيت نقل شود و عناصر ضروري و بايسته داستان را داشته باشد. با توجه به اين كه در يك بيت مجال براي داستانپردازي مفصل نيست بايد حداقلهايي كه براي داستان شدن يك روايت ضرورت دارند، شناسايي شوند. با توجه به منابع عناصر پيرنگ، شخصيت، عمل، زمان و مكان از شرايط لازم براي پيدايش داستان هستند و هر بيتي كه اين عناصر را داشته باشد، ميتواند داستان بيت به شمار آيد. نويسنده 22 بيت كه به تنهايي داستان مستقلي را نقل ميكنند، به عنوان نمونه از نخستين دوره شعر فارسي تا شعر معاصر استخراج كرده تا هم شخصيتپردازي، عمل، زمان، مكان و فضاسازي در اين قالب كوتاه بررسي شده است. داستان بيت از سويي در ايجاز و اختصار شبيه به هايكوهاي ژاپني است و از سوي ديگر از لحاظ مختصرنويسي، ايجاز و پرهيز از توصيف به مكتب مينيماليسم آمريكايي ماننده است. قالب پيشنهادي اين مقاله بيشتر بر اساس ويژگي شكل (form) مشخص و جدا شده است. داستان بيت نقطه اتصال شعر و داستان در كوتاهترين و موجزترين شكلي است كه هر دو را برداشته باشد.