یکی از قالبهای برجسته زبان و شعر پارسی قالب مسمط است که ظاهرا از منوچهری دامغانی ـ شاعر قرن پنجم ـ آغاز میشود و در طی دوران شعر پارسی، تحولاتی پیدا میکند تا در شعر معاصر به صورت «چارپاره» در میآید. در این مقاله تلاش شده است که این مسیر تحول پیگیری شود، علاوه بر آن ارزش شعری و موسیقایی این قالب نیز بررسی شده است.
دکتر رضا اشرف زاده در سال ۱۳۲۱ در شهر بم بدنیا آمد ایشان دارای مدرک دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه فردوسی مشهد در سال ۱۳۶۳ می باشد. وی هم اکنون عضو هیئت علمی و استاد زبان و ادبیات فارسی و قائم مقام و معاون آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد می باشد پدر رضا اشرف زاده ماشا الله است که به شغل مسگری اشتغال داشت و دارای سواد اندک خواندن و نوشتن بود و خود را از نسل دختر عمررولیث صفاری بنام اشرف می خواند و مدعی بود که فامیل “اشرف زاده ” به همین سبب است. نام مادر محترمشان سیده صغری از نسل پیغمبر خدا(ص) و زنی خانه دار بود.دکتر اشرف زاده کلا ۲ برادر و ۴ خواهر بودند خاطرات کودکی : رضا اشرف زاده از خاطرات دوران کودکی خود چنین می گوید: “یکی از خاطرات تلخ آن دوران این بود که در سال سوم دبستان مدیر دبستان ،عالم اما سختگیری داشتیم-در دبستان فردوسی بم -بنام آقای رشاد- برای تعمیرات مدرسه مبلغ ۵۰ ریال از هر دانش آموز طلب کرده بود و پدرم این مقدار پول را نداشت ،مدیر دبستان نیز مرا تهدید به اخراج می کرد و پدرم نیز از انان نبود که داشته باشد ! بالاخره بر این شد که بنده از رفتن به مدرسه بازدارند. گریه و ضجه من ناراحتی پدرو مادرم و سختگیری جناب رشاد … بالاخره پدرم را وادار به قرض کردن کرد و غائله خوابید و من – خوشحال- به تحصیل ادامه دادم. شاید یکی از اسرار موفقیت من در طول تحصیل همن موضع باشد اوضاع اجتماعی و شرایط زندگی : رضا اشرف زاده در خانواده ای با وضع مالی مناسبی بدنیا آمد. تحصیلات رسمی و حرفه ای : رضا اشرف زاده ،دوران ابتدایی، سیکل اوّل و چهارم ریاضی را در بم گذراند و در سال ۱۳۳۸ به دانشسرای مقدّماتی کرمان رفته و با درجة ممتاز و شاگرد اوّلی، فارغالتحصیل شدند، به علّلی ادامة تحصیل نداد وبه استخدام آموزش و پرورش (فعلی) در آمد. در سال ۱۳۴۹ برای ادامة تحصیل وارد دانشکدة ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد شد و دورة کارشناسی را در سال ۱۳۵۳، کارشناسی ارشدرا در سال ۱۳۵۶، و دکترای زبان و ادبیات فارسی را در سال ۱۳۶۳ گذرانید، ایشان در تمام دوران تحصیل شاگرد ممتاز و دانشجوی اوّل بودند. رسالة کارشناسی ارشد ، با راهنمایی استاد فرزانه و فقید زندهیاد آقای دکتر یوسفی، با درجة ممتاز و رسالة دورة دکتری را در ۷ جلد و با ۴۲۰۰ صفحه و با درجة ممتاز در سال ۱۳۶۳ دفاع کرد
مناجات نامه از مضمون دعای ابوحمزه ثمالی ضمیمه قطعاتی در مدح و مراثی ائمه طاهرین (ع) و بحر الطویل از شرح مختصر مسافرت اعلیحضرت اباعبدالله الحسین ارواحنا فداه و نصایح سودمند.
آنچه امروزه به نام چهارپاره شناخته میشود، عبارت از شعری است موزون و مقفی، متشکل از چند بند که هر بند آن از چهار مصراع مساوی تشکیل شده و تنها دو مصراع از این چهار مصراع (مصراعهای دوم و چهارم) با هم، همقافیهاند. بدین ترتیب چهارپاره قالبی است آزاد که از نظر قافیهبندی، رعایت قافیه، تنها درون هر بند الزامی است و هر بند شعر برای خود قافیههای مجزا و مستقلی دارد. در این کتاب کوشیده شده تا در حد امکان از بین آثار شاعرانی که در این دو سه دهه شعرهایی در قالب چهارپاره سرودهاند، شعرهایی انتخاب و به صورت منبعی برای علاقمندان و دوستداران شعر فراهم آید.
بیشتر آثار شعری عطار نیشابوری، آکنده از نظریات و عقاید صوفیانه و عارفان است که با سادهترین زبان و در قالب حکایت و داستان آنها را بیان میکند و اگرچه در بعضی مواقع آن پیوستگی کلی بین مطالب عرفانی و تسلسل داستانها نیست؛ اما به طور کلی صبغه و رنگ عرفان و تصوف، تمام کتاب را به هم پیوند میزند و آن را به صورت یکپارچه جلوه میدهد. از آنجا که عطار شاعری عارف است و به کمک داستانها و حکایات، مطالب مهم عرفانی را در سادهترین زبان بیان میکند، ناچار از کمکگرفتن از این روایات و اسطورههاست. به طوری که حتی بیان بخش مهمی از معانی اشعارش وابسته به این اسطورهها و روایات است. از اینرو شناخت این موارد و کیفیت کاربرد آنها، سهمی بزرگ در شناخت شعرا و پیبردن به معانی آنها دارد.
بیشک افضلالدین بدیل بن علی نجار، حقایقیِ خاقانی از برجستهترین شعرای ایران در قرن ششم، در حوزه ادبی آذربایجان است. شعر خاقانی آن پیچیدگی که در معانی شعر صائب و شاعران سبک هندی است را ندارد، بلکه اغلب این دشواری و گاهی پیچیدگی در لفظ و فرم شعر اوست نه ذاتاً در معانی، به این معنا که پس از دریافت استعارهها و تشبیهات شعر، چیز چندانی نصیب خواننده نمیشود. در این کتاب گزیدهای از اشعار خاقانی ذیل قصاید، غزلیات، رباعیات و قطعهها آورده شده است.