همانگونه که از عنوان مقاله برميآيد، در اين مقاله جنبههاي مختلف نقد اجتماعي در ديوان سيف الدين محمد فرغاني بررسي شده است. سيف الدين محمد را ميتوان سياسيترين و اجتماعيترين شاعر دوره مغول ناميد، چرا که او شاعري درد آشناست که به دور از وابستگيهاي درباري و تعلقات دنيوي، ناهنجاريهاي اخلاقي ـ اجتماعي را که گريبانگير مردم و جامعه آن روزگار شده بود و نيز معضلات سياسي ـ اجتماعي به وجود آمده در سرزمينش را مورد نقد و نکوهش قرار داده است، بلکه با لحني تند و گزنده و جسارت و شهامتي درخور ستايش، صاحبان مناصب و موقعيتهاي سياسي و اجتماعي در جامعه، از حاکم گرفته تا درويش را زير ذره بين خود قرار داده و به نقد عملکرد و شيوه آنها پرداخته است.
منوچهر هنرمند در این کتاب تلاش کرده است تا ادبیات ایران را از نظر ملیّت تجزیه و تحلیل کند و با تطبیق و تلفیق مبارزات ملی علمای اجتماعی ایران و شعار انقلاب سفید محمدرضا شاه پهلوی اصالت تاریخی فلسفه انقلاب را شناسایی کند. شعار فلسفه پهلویسم عدالت و رفاه اجتماعی بود. منوچهر هنرمند در هفت فصل به ملیت در ادبیات فارسی طی قرن اول تا نهم هجری پرداخته و پس از آن ناسیونالیته را از زمان صفویه تا دوران حکومت رضا شاه مورد توجه قرار داده است. در نهایت به ناسیونالیته در ادبیات پس از شهریور 1320 پرداخته است. اثر پیش رو که سومین کتاب نویسنده در رابطه با فلسفه پهلویسم و خدمات آن به شمار می آید، در تایید و تمجید حکومت پهلوی نگاشته شده و در سال 1347 منتشر گردید.
قیصر امینپور(1338-1386) از شاعران برجسته بعد از انقلاب است که مضامین اشعارش با تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران در دهههای اخیر پیوندی گاه مستقیم و گاه هنرمندانه دارد. در این مقاله، تأثیر جامعه و تحولات آن بر ذهن و زبان و اندیشه امینپور بررسی کردهایم. همچنین سعی شده است، سیر تأملّات شاعرانه و تفکرات اجتماعی او با توجه به تاریخ انتشار مجموعه شعرهایش نشان داده شود. در این بررسی تکیه و تأکید ما بر سیر تحوّل مضامین عمدهای نظیر آرمانگرایی حماسی، شهادت و شهادتطلبی، دردهای شخصی و دردهای اجتماعی و تفکرات عرفانی و فلسفی در باب ماهیّت مرگ بوده است. امینپور همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی و پس از آن، وقوع جنگ تحمیلی، از شعر به عنوان سلاح مبارزه و وسیله ایجاد شور و هیجان انقلابی در مخاطبانش استفاده کرد. او در دهه هفتاد به تأمّل در دردهای خویش و دردهای مردم زمانه پرداخت و با این مضامین زیباترین و ماندگارترین اشعارش را سرود. در دهه هشتاد با رسیدن به «مسلخ تقدیر ناگزیر» خویش با نگاهی فلسفی و یأس آلود به هنرمندانهترین شیوه ممکن، آخرین تأملاتش را درباره «موقعیّت» تراژیک خویش بر مخاطبان اشعارش عرضه کرد؛ «موقعیّتی» که به سرعت به «موقعیّت» عام مخاطبان پر شمار اشعارش تبدیل شد.
آشنايي با متون نظم و نثر كهن زبان فارسي و كشف رمزها و اشارات و اصطلاحات و انديشههاي موجود در زبان و بيان شاعران و نويسندگان كهن، حلقه پيوند گذشته و حال قوم ايراني است و موجب غنا، تحول، تنوع و پويايي ادب فارسي در مقطع كنوني است، در راستاي همين انديشه ابياتي از حديقه الحقيقه سنايي مورد بررسي قرار گرفته است. شاعري كه آثارش آينه آغاز و انجام رگههاي خاص تفكر فرهنگي و اجتماعي و اخلاقي و به تعبيري مجمع اضداد در جامعه ما بوده است. و خصوصا حديقه، كه خود سرآغازي مهم در شعر فارسي محسوب ميشود. تاثيرپذيري بسيار اين شاعرگران مايه از قرآن كريم، احاديث، روايات، تاريخ، اشعار و امثال شاعران عرب، به كارگيري علوم، همراه با قدرت خلق معاني و تعابير و امثال، ريزنگريها و چابك دستيهاي شاعرانه، همراه با عذوبت كلام ـ هر چند گروهي نپسندند ـ و ايجاز، هم برگيرايي كلام ميافزايد و هم دريافت كنه معاني را دشوار مينماياند و بدين سبب شعر سنايي را نيازمند شرح و بررسي ميسازد.
ابن يمين فريومدي يکي از شاعران دوره مغول بشمار ميرود، دورهاي که در آن اخلاق اجتماعي و پايههاي فکري و فرهنگي مردم رو به انحطاط و فساد گذاشت. اگر چه آشفتگيهاي سياسي اجتماعي و سقوط اخلاق اجتماعي و ارزشهاي انساني در سرزمينهاي مغلوب شده در اين دوره موجب بوجود آمدن روحيه تسليم و جبرگرايي در ميان عامه مردم جامعه شد، اما در جوان مردان و برخي از شاعران آزاده پارسي زبان، موجب دميدهشدن روح ستم ستيزي و قوت گرفتن ادبيات انتقادي شد. هر يک از شاعران آزادانديش اين دوره با توجه به جو حاکم در جامعه و عصر خويش، روشي خاص را براي مبارزه با رذايل اخلاقي و اجتماعي بوجود آمده در ميان مردم، اوضاع نابسامان سياسي و اجتماعي و نيز بيعدالتيهاي حاکمان و دست نشاندگان آنها برگزيدند. ابن يمين نيز با اين که به گونهاي گسترده و افراطي به مدح و ستايش اميران و وزيران پرداخته است، از نقد عمل کرد آنها و نيز نقد اخلاق اجتماعي و اوضاع جامعه غافل نمانده است. گرچه انتقادات او نسبت به برخي از شاعران و سخن پردازان هم عصرش هم چون سعدي و سيف فرغاني بسيار ملايمتر و دون پايهتر است، اما هر جا که فرصتي دست داده افراد مختلف جامعه، از جمله صاحبان مناصب و موقعيتهاي اجتماعي و نيز مردم عامه را مورد نقد و نکوهش قرار داده است که در اين مقال به آسيبشناسي اخلاقي و اجتماعي در ديوان اشعار ابن يمين پراخته ميشود.