کتابخانه مجازی ادبیات

مکتبی شیرازی از شاعران اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری، منظومه ای دارد به نام لیلی و مجنون که ابیات آن بالغ بر 2160 بیت است. این اثر منظوم داستانی نظیره ای است بر لیلی و مجنون نظامی گنجوی. از میان نظیره هایی که بر لیلی و مجنون نظامی ساخته اند، کار مکتبی را باید از کارهای موفق به شمار آورد. پرداختن به اصل حوادث داستان، پرهیز از وصفهای دور و دراز، بهره گیری گسترده از واژگان و تعابیر محاوره ای، استفاده از ترکیبات زیبا و در موارد مختلف بدیع و تازه، استفاده از برخی کاربردهای کهن واژگانی و صرفی و نحوی، خلق تصاویر رنگارنگ و بهره گیری از صنعت اغراق را می توان از ویژگیهای بارز سخن مکتبی تلقی کرد.

منظومه «لیلی و مجنون» مشهورترین داستان عشقی کلاسیک در ادبیات اسلامی است. نظامی در تنظیم این منظومه به منابع عربی توجه داشتنه و تا حد امکان ریشه داستان را از اخبار عربی اقتباس کرده و منظومه‌ای گرانبها و بی‌بدیل که به چهار هزار بیت بالغ می‌شود، پدید آورده است. این منظومه در نظر صاحب‌‌نظران و ادبا خوش آمده و شاعران بسیاری در ایران و ترکیه و هندوستان به تقلید از آن منظومه‌های دیگر پرداختند و حتی در ادبیات معاصر شرق تأثیر عظیم آن منظومه همچنان محسوس است.

سبک اگرچه حاصل فکر، اندیشه و نگرش خاص هنرمند است‌ و به قولی ردپای اندیشه اوست، اما عواملی چون محیط، اجتماع، فرهنگ و جریان‌های ادبی در شکل‌گیری آن نقش عمده‌ای‌ دارد، به نحوی که هر سبک را می‌توان حاصل تغییر مستمر در سبک قبل دانست. در حوزهء شعر فارسی، سبک عراقی تحول یافته‌ سبک خراسانی است زیرا زبان خشن سبک خراسانی در محدوده قرن ششم هجری و در مصاف با موضوعات رایج در این قرن آن‌ قدر صیقل می‌یابد که به زبان نرم سبک عراقی مبدل می‌شود. رابطه سبک عراقی و هندی نیز از این قاعده تبعیت می‌کند به‌ طوری که زبان تخیلی شعر قرن نهم به سمت واقع‌گرایی قرن دهم‌ کشیده شده، مکاتب وقوع و واسوخت شکل می‌گیرد. زبان‌ عامیانه مکتب وقوع در شعر سبک هندی قابل درک است. اکنون اگر به سراغ مکتب بازگشت و شعر مشروطه برویم وضع‌ به گونه‌ای دیگر است. زیرا مکتب بازگشت شعری درباری، دور از جامعه، با زمینه تقلید از شعرای سبک عراقی و خراسانی است در حالی‌که شعر مشروطه شعری نزدیک به زبان و خواست مردم. در این مقاله سعی شده است رابطه بین شعر مشروطه و شعر بازگشت‌ کشف شود تا به این نتیجه برسیم که شعر مشروطه از نظر زبان، فکر و جنبه ادبی دنباله مکتب بازگشت نبوده، بلکه تحول یافته شعری‌ است به نام شعر عوام. شعری که دارای چند ویژگی خاص است: 1. اجتماعی‌بودن موضوع شعر 2. عدم شهرت شاعر 3. توجه‌ اکثریت مردم به شعر 4. شعری زنده و پویا 5. شعر بی‌بهره از آرایه‌های ادبی.

داستان لیلی و مجنون از معدود داستان‌هایی است که بسیار مورد توجه‌ شعرای فارسی زبان قرار گرفته، به نحوی که قریب هفتاد و سه مثنوی با عنوان‌ لیلی و مجنون در ادب فارسی به یادگار مانده است. این تنها بخشی از تأثیرگذاری داستان لیلی و مجنون است. چه بسیار شاعرانی که الفاظ و مضامین عشق لیلی و مجنون را زیور سخن خود ساخته‌اند و معدود شاعرانی نیز یافت می‌شوند که با ابتکار و نوآوری به خلق حوادث و حکایاتی از این عشق‌ جانسوز پرداخته‌اند که در منابع عربی داستان و مثنوی‌های لیلی و مجنون اثری از آنها یافت نمی‌شود. عطار نیشابوری از جمله شاعران نوآوری است که علاوه‌ بر ذکر الفاظ و مضامین عشق لیلی و مجنون، حکایات و حوادث زیبا و جذابی‌ نیز به لیلی و مجنون نسبت داده است. در این مقاله سعی بر آن است که‌ برخی از آثار عطار نیشابوری را از این جهت مورد بررسی قرار دهیم.