ادبيات ايران زمين با عرفان اسلامي پيوندي ناگسستني دارد و اين ارتباط تنگاتنگ، باعث ميشود که ما اين دو مقوله را گاه به اشتباه، هممرز بپنداريم و قضاوت ما درباره ادبيات يک دوره، به قضاوتي يکسان و همسان در مورد عرفان آن دوره نيز منجر شود. چنانکه کممايگي ادبيات بازگشت و بيتوجهي مفرط در مورد اين دوره ادبي، باعث شده که عرفان آن دوره هم به چشم نيايد؛ همانطور که استاد ارجمند دکتر شفيعي کدکني مينويسد: «تصوف اين دوره [پيش از مشروطه] نيز تکرار است. در حقيقت، هيچ يک از صوفيه اين دوره به يک لحظه صوفيانه جديدي نرسيدهاند، حال آنکه تصوف حوزه تجربههاي تازه در زبان و انديشه است». حال آنکه حقيقت اين است که عرفان، خود مقوله و مجموعهاي است جدا که در موارد بسيار با ادبيات پيوند ميخورد؛ ولي افول ادبيات يک دوره، به هيچ روي دليل بر ضعف عرفان آن دوره نتواند بود. براي تأييد اين سخن، در مقاله حاضر ابتدا دانشنامهاي عرفاني و گمنام از اديب و مورخ دانشمند عصر قاجار، رضاقليخان هدايت معرفي ميشود و سپس بر اساس اين کتاب ارزشمند، مروري بر عرفان و عارفان قاجار انجام ميگيرد. در ادامه ويژگيهاي عرفان اين عصر برشمرده ميشود و معرفي کوتاهي از عرفاي برجسته قاجار ارائه ميشود. جالب اينجاست که در ميان اين عارفان، همچون عرفاي قديم، هم عامياني هستند امي ولي عرشنشين و هم عالمان و مجتهداني که شريعت را با طريقت در آميختهاند و گويي «طرحي نو درانداختهاند». زماني به شدت تحت فشار و تنگنا قرار ميگيرند و در دوراني در رفاهيت و آسودگي روزگار ميگذرانند. به هرحال، عرفاني که در اواخر صفويه از ايران رخت بربسته بود، با همت و پايمردي گروهي که امروزه در گمنامي کامل به سر ميبرند، به موطن اصلي خويش بازگردانده ميشود و در اين مقاله ما به بازشناسي اين گروه و اين جريان خواهيم پرداخت.
فرهنگ اصطلاحات عرفان اسلامی نخستین مجلد از مجموعه ی فرهنگ های اصطلاحات علوم و معارف اسلامی است که در حوزه ی علوم عقلی شامل: عرفان، فلسفه، کلام، اخلاق و منطق و در حوزه ی علوم نقلی شامل: فقه، اصول فقه، تفسیر و علوم قرآنی، رجال، درایه و ادبیات عرب است. این فرهنگ به منظور فراهم آوردن بستر مناسب برای ارائه ی ترجمه های دقیق و رسا و با اسلوب سنگین ادبی از آثار جاویدان عرفان اسلامی تهیه گردیده و اولین قدم مهم در این زمینه به شمار می آید. کتاب حاضر عمده ی اصطلاحات عرفانی را در بر دارد و مدخل ها و معادل های آن ها به دقت گزینش شده و در تهیه آن از بسیاری از پر ارج ترین ترجمه های دهه های اخیر استفاده شده است. راقم این سطور یقین دارد که فرهنگ اصطلاحات عرفان اسلامی کمک بزرگی برای مترجمان ایرانی خواهد بود و سهم بسزایی در بهتر برگردانیدن گنجینه های معرفت فارسی به جهان خارج خواهد داشت و وسیله ای ارزنده خواهد بود برای تبدیل کردن زبان انگلیسی به یک زبان اسلامی؛ یعنی زبانی که در آن معارف و ارزش های اسلامی، که در قلب آن عرفان قرار گرفته، به سهولت قابل بیان است؛ علاوه بر این، کمک خواهد کرد تا مترجمان از تشتت و پراکندگی در برگرداندن متون عرفانی رهایی یابند.
«اصطلاحات الصوفیه» که به قلم «ابوالقاسم عبدالرزاق ابن ابی الفضایل جمالالدین کاشانی» از عرفای بزرگ قرن هفتم هجری به نگارش در آمده دربردانده شرح اصطلاحات عرفان به زبان عربی است. کتاب حاضر، با هدف بررسی شالوده و مبانی عرفان عبدالرزاق کاشانی در اصطلاحات الصوفیه به نگارش در آمده و مشتمل بر ترجمه فارسی کتاب، به همراه شرح و تفسیر اصطلاحات عرفانی مندرج در آن، در بیست و هفت باب است.
معارفالعارفین تذکرهای ارزشمند از عارفان و مشاهیر منصوفه عصر قاجار است و از آن که این برهه تاریخی از نظرگاه ادبی و فرهنگی کمتر طرف توجه و اقبال پژوهندگان بوده است، در مقاله حاضر به بازشناسی و معرفی تنها نسخه این اثر سودمند پرداخته خواهد شد. معارفالعارفین به قلم محمدکاظم تبریزی، ملقب و متخلص به «اسرار»، در شرح حال قریب به پنجاه تن از عرفای نامدار هم روزگار مولف است که علاوه بر زندگی آنان، نمونهای از بیانات و اقوال و گاه بخشی از اشعار و آثار آنان نیز در آن گنجانده شده است. بخشبندی این تذکره بر اساس زندگی اقطابی است که پس از شاه نعمتالله ولی پا به عرصه وجود گذاردهاند و از این رو مولف کتاب خود را به هفت باب تقسیم کرده و هر باب را «تعرفه» نامیده است. آشنایی با چهرههایی تاثیرگذار در عرفان و تصوف قاجار که برخی باری اولین بار در این اثر از آنان نامی به میان آمده انشعاب ناشناختهای که در سلسله نعمتاللهی روی داده بوده و تنها در معارفالعارفین مطرح شده و زندگینامه خودنوشت اسرار تبریزی، از مهمترین مطالبی است که در مقاله حاضر به تفصیل بدانها پرداخته شده است.
ترسل یا شیوه نامهنگاری از گونههای مهم ادبیات منثور است که در دوره صفوی شکوه و رونقی تازه مییابد و آثار متعددی هم در این باره تألیف شده است. از این میان، نامه نامی اثر خواندمیر متوفی قرن دهم، دارای اهمیت والایی است و با این حال در بین متون سبک منشیانه کمتر به آن پرداخته شده است. این اثر مجموعهای است از مراسلات و منشآت که آنها را خواندمیر به عنوان دستور کتابت و انشا برای منشیان و مترسلان، از رسایل و مکاتبات رسمی و درباری پیشینیان جمع کرده است. این اثر یکی از متون تاریخی دوران تیموری و آغاز دوران صفوی است و علاوه بر داشتن جنبه ادبی، از نظر تاریخی نیز حائز اهمیت است. نثر این کتاب نمونه زیبایی از نثر منشیانه و مسجع فارسی است.