کتابخانه مجازی ادبیات

در تاریخ ادبیات فارسی از ده منظومه با عنوان «کارنامه» آگاهی داریم. کارنامه منظومه‌ای در قالب مثنوی است که در آن شاعر با زبانی هزل‌آمیز سخن می‌گوید و با تعبیراتی هجوآلود، درباریان را نکوهش می‌کند. کارنامه نوع ادبی مستقلی است و کمتر از 250 سال در تاریخ شعر فارسی رواج داشته است. برخی از شاعران معروف که هر کدام جایگاهی در شعر فارسی دارند، کارنامه سروده‌اند. در کتاب‌ها و مقاله‌هایی که به شعر فارسی و سنایی پرداخته‌اند، بیشتر به «کارنامه بلخ» سنایی ـ به سبب اهمیتی که او در شعر فارسی دارد ـ اشاره کرده و بدون توجه به کارنامه‌های دیگر، آن را جزئی از شهر آشوب‌ها یا قطعه‌ای اخوانی دانسته‌اند. در فرهنگ‌های لغت، دانشنامه‌ها و دایره‌المعارف‌ها، مدخلی برای کارنامه به عنوان نوع ادبی نگشوده‌اند. در این مقاله، ضمن معرفی منظومه‌هایی با نام کارنامه، آنها را از لحاظ شکل، درون‌مایه، مخاطب، ساختار و مناسبات بینامتنی بررسی کرده و نشان داده‌ایم که کارنامه نوع ادبی ویژه‌ای است.

امام بزرگ و مجتهد علی الاطلاق ابوجعغر محمدبن جریربن یزیدبن کثیربن غالب یا محمد بن جریربن یزید بن خالد طبری آملی یکی از برجسته‌ترین چهره‌های درخشان علمی و دینی عصر خویش بود. فقیهی برجسته و بزرگ و مفسری بی‌نظیر و محدث و مورخ بود و در علوم قرآنی، نحو، شعر، لغت تسلط کامل داشت و سال 224 هـ.ق یا 225 هـ.ق در آمل از شهرهای طبرستان ایران زاده شده و در شامگاه روز یکشنبه 28 شوال 310 هـ.ق در بغداد درگذشت حمدا ا... مستوفی تاریخ وفات طبری را سال 320 هـ. ق نگاشته است.

با وجود برخی کتاب‌ها و مقالاتی که درباره شعر و اندیشه سنایی به رشته تحریر درآمده، همچنان جای خالی کتاب که کلیات اندیشه سنایی را به گونه‌ای دقیق و مبتنی بر یک تحقیق علمی برای ادب‌دوستان تبیین نماید، به‌روشنی مشاهده می‌شود. این در حالیا ست که سنایی نه‌تنها اولین شاعری است که مضامین مربوط به عرفان عابدان را به طور گسترده وارد شعر فارسی کرد، بلکه افزون بر آن در واردکردن عرفان عاشقانه به ساحت شعر فارسی نیز فضل تقدم از آن اوست. نگارنده در این کتاب ابتدا فهرست موضوعی آثار سنایی را تهیه کرده و سپس بر اساس آن به شرح و بسط اندیشه‌های او بر اساس یک استقرای تام پرداخته است. در پایان کتاب نیز گزیده‌ای از حدیقة الحقیقة سنایی آورده شده است.

تقسيم‌بندي انواع براي بسياري از مباحث ادبي لازم است. نگارش تاريخ ادبي با رويکردها و روش‌هاي نوين، بدون مشخص کردن انواع اصلي ممکن نيست؛ چنانکه در بسياري از شاخه‌هاي نقد ادبي و تحليل محتوا نيز موضوعيت دارد. موضوع اصلي مقاله دقيقا در همين نقطه شکل مي‌گيرد: طراحي الگويي براي طبقه‌بندي انواع ادبي فارسي در دوره کلاسيک. مجموعه آثار در دو شاخه شعر و نثر جاي گرفته است. «شاخه شعر» کلاسيک فارسي را مي‌توان در سه نوع اصلي طبقه‌بندي کرد: حماسي، غنايي و تعليمي ـ القايي. هر سه نوع در مقاله باز تعريف، و زير شاخه‌هاي هر کدام نيز بر اساس مصاديق ادبيات فارسي تعيين و تعريف شده است. «شاخه نوشتارهاي منثور» فارسي شامل آثار ادبي، شبه ادبي و غير ادبي مي‌شود. آنچه براي ما موضوعيت دارد، نوشتارهاي ادبي و شبه ادبي است. در مقاله پس از تعريف هر کدام از اينها،‌ نوشتارهاي ادبي در قالب دو نوع («روايت‌مدار»‌ و «نوشتارهاي ادبي غيرروايي») گنجانده شده است. تعريف و تعيين مصداق‌هاي هر کدام از اينها به همراه مجموعه زيرشاخه‌هاي آنها در دوره‌ کلاسيک، بخش ديگري از مطالب مقاله را تشکيل مي‌دهد.