فرصتالدوله شيرازى، بنا به اظهار خود در سالهاى پایانى سلطنت ناصرى؛ يعنى در سال 1307ق دستور نقشهبردارى و تهيه تصاویر از آثار باستانى و نقشهاى قديمى و تعيين فاصله مناطق از یکديگر، آن هم عمدتاً در فارس را از مقامات دولتى قاجار دريافت نمود. بر اساس آنچه از مطالب کتاب مستفاد مىشود، فرصتالدوله در گام نخست شروع به مسافرت و نقشهبردارى كرد، لیکن زمانى كه يادداشتهاى خود را به تهران فرستاد بنا به دلايلى آن يادداشتها از بين رفت، به همین دليل پس از مدتى، ظاهرا در 1311ق مجددا اقدام به مسافرت و نگارش در سطحى وسيعتر نمود. سختى و صعوبت قضيه و دوبارهنویسى با توجه به نداشتن و فقدان اولیه، بر اهمیت این کتاب افزود. فرصت در 1314ق مطالب کتاب خود را به اتمام رساند. کتاب از دو بخش تشكيل شده است؛ بخش نخست کتاب ضمن آنكه دربردارنده مطالب مختصرى درباره عرفا و شعراى عرب و دانشمندان و حكماى ایرانى و يونانى از زمان قديم است، عمدتاً به معرفى آثار باستانى موجود در فارس اختصاص يافته و آثار و ابنيه موجود در مناطق ديگر، از جمله بوشهر، خوزستان، کرمانشاه، همدان، مازندران، چهارمحال بختيارى، كهكيلویه وبویراحمد و اردبيل را نيز به اختصار توضيح مىدهد. بخش دوم كه نویسنده آن را «شيرازنامه» نامیده؛ شامل مطالبى درباره آثار ابنيه، محلات، دروازهها، مساجد، مدارس مذهبى، بقاع مزارات و شرح حال برخى از دانشمندان، فقها، ادبا، اطباء صاحبان مشاغل، همچنين خوشنویسان، نقاشان، ادارات و اهل صنعت شيراز است. در بخش آخر کتاب نيز سلاطين و حكام شيراز از زمان امویان - از سال 74ق - تا واپسين روزهاى سلطنت ناصرالدين شاه؛ يعنى زمانى كه فرصتالدوله کتاب را به رشته تحرير درآورده، نام برده شدهاند.
لاهیجان امروزه یکی از شهرستانهای استان گیلان است، اما بنا بر پیشینۀ تاریخیاش، روزگاری بر شهرها و آبادیهای شرق گیلان و غرب مازندران، نقش مرکزیت داشت و قریب به اتفاق این مناطق بخشی از لاهیجانِ تاریخی محسوب می-شدند. مرکزیت این شهر به¬ویژه از زمان خاناحمد گیلانی و حضور شاعران و هنرمندان نامی در دربار او، دست¬کم از عصر صفوی، این شهر را زبانزد عام و خاص کرده است. تا جایی که برای پی بردن به بُعد علمی و ادبی آن، لازم است که پروندۀ بزرگانی چون سلًار دیلمی، مهیاردیلمی، یحیی دیلمی، شیخ زاهد لاهیجی، عبدالرزاق فیاض، حزین لاهیجی و... به دقت مطالعه شود. کتاب حاضر، پيرامون پيشينه تاريخي و فرهنگي لاهيجان و معرفي برخي از مهمترين بزرگان آن ديار و مشتمل بر سه بخش عمده است: بخش اول: در بيان تاريخ و جغرافياي عام لاهيجان، که آميزهاي است از ديلمان و گيلان. بخش دوم: در بيان تاريخ و جغرافياي خاص لاهيجان، بخش سوم: در تذکره علماء و شخصيتهايي که به نحوي با اين منطقه در ارتباط بودند.
اسپاروی به تصور اینکه یکی از شاگردان مستعدش ممکن است روزی به مقام های عالی سیاسی در ایران دست باید از همان ابتدا به پرورش استعداد او در راستای منافع کشور خود میپردازد و سعی میکند به او بقبولاند که خیر و صلاح جهان به خیر و سعادت نژاد آنگلو ساکسن بستگی دارد. مؤلف از رسم “مداخل” در ایران، این عرف ناشایست عصر بی خبری به وضوح و اجمال سخن میگوید و زنجیره آن را از شاه تا رعیت بازگو میکند و وضع فروش مشاغل مهم دولتی را یکی از عوامل خرابی ملک و ملت میشمارد. اسپاروی از مشهوراتی که دیگر سیاحان شرح دادهاند، دوری گزیده و آنچه بیان نموده تا حد زیاد بدیع و تازه است. او تنها به شرح وقایع بسنده نمیکند بلکه با ایجاز پر معنی به تحلیل رویدادها میپردازد و برخلاف بعضی از سیاحان به تحسین شیوه زندگی و مشی زن ایرانی میپردازد و او را محور زندگی خانواده میداند که تنها امید و آرزوی خود را در خوشبختی خانوادهاش جستجو میکند. نقش چادر را در زندگی اجتماعی زن ایرانی واجد اهمیت بسیار دانسته و آن را ته بند اسارت، بلکه نشان آزادی و مجوزی برای ورود او و شرکت او در فعالیتهای اجتماعی میشمارد و به ذکر مثالهای چندی از شرکت زنان در اعتراض های اجتماعی میپردازد و از این طریق به تحسین زیبایی طبیعی فوق العاده زن ایرانی مینشیند.
فرصتالدوله شيرازى، بنا به اظهار خود در سالهاى پایانى سلطنت ناصرى؛ يعنى در سال 1307ق دستور نقشهبردارى و تهيه تصاویر از آثار باستانى و نقشهاى قديمى و تعيين فاصله مناطق از یکديگر، آن هم عمدتاً در فارس را از مقامات دولتى قاجار دريافت نمود. بر اساس آنچه از مطالب کتاب مستفاد مىشود، فرصتالدوله در گام نخست شروع به مسافرت و نقشهبردارى كرد، لیکن زمانى كه يادداشتهاى خود را به تهران فرستاد بنا به دلايلى آن يادداشتها از بين رفت، به همین دليل پس از مدتى، ظاهرا در 1311ق مجددا اقدام به مسافرت و نگارش در سطحى وسيعتر نمود. سختى و صعوبت قضيه و دوبارهنویسى با توجه به نداشتن و فقدان اولیه، بر اهمیت این کتاب افزود. فرصت در 1314ق مطالب کتاب خود را به اتمام رساند. کتاب از دو بخش تشكيل شده است؛ بخش نخست کتاب ضمن آنكه دربردارنده مطالب مختصرى درباره عرفا و شعراى عرب و دانشمندان و حكماى ایرانى و يونانى از زمان قديم است، عمدتاً به معرفى آثار باستانى موجود در فارس اختصاص يافته و آثار و ابنيه موجود در مناطق ديگر، از جمله بوشهر، خوزستان، کرمانشاه، همدان، مازندران، چهارمحال بختيارى، كهكيلویه وبویراحمد و اردبيل را نيز به اختصار توضيح مىدهد. بخش دوم كه نویسنده آن را «شيرازنامه» نامیده؛ شامل مطالبى درباره آثار ابنيه، محلات، دروازهها، مساجد، مدارس مذهبى، بقاع مزارات و شرح حال برخى از دانشمندان، فقها، ادبا، اطباء صاحبان مشاغل، همچنين خوشنویسان، نقاشان، ادارات و اهل صنعت شيراز است. در بخش آخر کتاب نيز سلاطين و حكام شيراز از زمان امویان - از سال 74ق - تا واپسين روزهاى سلطنت ناصرالدين شاه؛ يعنى زمانى كه فرصتالدوله کتاب را به رشته تحرير درآورده، نام برده شدهاند.