مقامات حمیدی، اثر حمیدالدین ابوبکر عمربن محمودی بلخی (فوت 559)، نخستین مقامهای است که در زبان فارسی به رشته تحریر درآمده و ـ هر چند به شیوه مقامات بدیعالزمان همدانی و مقامات حریری، ره سپرده است ـ از این منظر که نخستین مقامه به زبان فارسی میباشد، حائز اهمیت است. از ویژگیهای مهم مقامه، آهنگینی سخن و عبارتهای موزون است. از آنجا که جناس از صنایع محوری در ایجاد موسیقی کلام در این نوع نوشتار ـ و از جمله مقامات حمیدی ـ است، این مقاله عهدهدار بررسی کارکرد این آرایه در جایگاه یکی از اصلیترین صنایع ادبی بهکارگرفته شده در این اثر است. در این راستا پس از بیان مقدمهای در باب مقامهنویسی و در پی آن اشارهای به ویژگیهای مقامات حمیدی، به تقریر و تعریف صنعت جناس و انواع گوناگون آن و بهرهگیری قاضی حمیدالدین از این شگرد ادبی در پردازش این اثر آهنگین، میپردازیم.
معروفترین مقامه نویس عرب، ابومحمدقاسم بن محمد بن عثمان حریری بصری است که حدود سال446 ق در روستای "المشان" نزدیک بصره به دنیا آمد. مقامات حریری پنجاه مقامه دارد و نگارش آنها در سال 495 آغاز شد و در 504 به پایان رسید. حریری ظاهرا مقامات را به تشویق انوشیروان بن خالد وزیر سلطان محمود بن محمد ملکشاه سلجوقی و المسترشد خلیفه عباسی نوشت. قهرمان مقامههای حریری شخصی خیالی دیگری به نام الحارث بن همام است. حریری هر مقامه را از قول و روایت او با عبارت "حدثنی الحارث بن همام" آغاز میکند. راوی مقامه ها "حارث بن همام" خود حریری است. موضوع اصلی مقامات حریری، ماجراهای چرب زبانیها و مال اندوزیهای ابوزید است. موضوعات فرعی دیگری چون: وعظ ، نصیحت، تشویق به نیکوکاری، پرهیز از دنیاپرستی نیز در خلال چندین مقامه از جمله مقامه های اول دوم یازدهم و بیست و یکم و بیست و پنجم دیده میشود. به هنگام بررسی سبک مقامات حریری به محورهای زیر میتوان اشاره کرد: الف: شیوه تصنع و تکلف در نثر نویسی ب: تسلط او در بهره گیری از توانایی های زبان ج: هنرنمایی در ارائه زبان و نثر آهنگین برای شناساندن ناهنجاریهای اجتماعی د: کاربرد شعر در لابه لای نثر. مقامات حریری به تمام زبان های اروپایی ترجمه شده است کهن ترین ترجمه آن به فارسی در سال 662 ق از سوی مترجمی ناشناس صورت گرفته است که به اهتمام دکتر علی رواقی تصحیح و چاپ شده است.
شش مناظره، مقامه و رساله که در این کتاب آورده شده، بازیافتههایی است از میان نسخههای خطی دورمانده از میراث قرون و سالیان دراز و این هر شش رساله از رشحات کلک ادیباانه نویسندهای سخنپرداز و شعرشناس و نگارش ادیبی چیرهدست و مقامهنویس در مضامین عرفانی ـ عشقی است به نام محمد بن محمود بن محمد زنگی بخاری که در قرون هفتم و هشتم هجری میزیست و تا آنجا که در اثری از خویش تاریخی از حیات خود بر جای نهاده، در سال 713 زنده بوده است. عناوین رسالات این کتاب به این ترتیب است: حکایت بیدلان یا داستان پادشاهزاده شهر حماة، مناظره گل و مل، مناظره مویزاب و فقاع عجمیان، ذیل مقامات حمیدی: مناظره مسافر عالم صورت با مسافر عالم معنی، مناظره چشم و دل: مذاکره دل غمخوار و چشم غیار، نزهة العاشقین: رسالة فی العشق.
حوزه معنایی ابیات عربی در زبان فارسی بسیار گسترده است؛ زیرا هر شاعر یا نویسندهای به تناسب موضوعی که درباره آن سخن گفته، از این ابیات به عنوان شاهد و مثال بهره جسته است که مهمترین مضامین آنها به این قرار است: مسائل اجتماعی، عقاید عرفانی، غنایی و موضوعات اخلاقی. در این کتاب ابیات عربی در متون کهن ادب فارسی تا قرن هفتم آورده شده که شامل این موارد میشود: استخراج، ترجمه، اعرابگذاری، ارجاع منابع فارسی و عربی، ذکر نام بسیاری از شاعران عرب و برخی توضیحات لازم.
توجه به ارزشهای آثار والا و بررسی ویژگیهای ادبی و هنری آنها همواره مورد توجه اندیشمندان و منتقدان بوده است. شارل آگوستن سنتبوو (1804ـ 1869 م) از پیشروان منتقدان این حوزه بود که به طور خاص و با رویکردی تازه به موضوع آثار کلاسیک ـ در مفهومی نو ـ پرداخت. وی در جستاری که از آثار برجسته ادبی به دست داد، به مؤلفههایی توجه کرد که سبب میشود اثر ماندگار و به تعبیر خاص وی، کلاسیک شود. توجه به محتوای اثر و سهمی که در اعتلای روح انسانی، در سنجش اثر کلاسیک مورد توجه سنتبوو بوده است. سنتبوو اثر کلاسیک را اثری میخواند که ـ به واسطه ظرفیتهای برتر خود ـ زمان را درمینوردد. در این نوشتار، رویکرد سنتبوو درباره اثر کلاسیک و وجوه مختلف آن بررسی شده است.