فرهنگی که در این مختصر معرفی و نقد میشود از نوع «فرهنگهای دایرهالمعارفی» (یا دانشنامهای) است؛ یعنی گونهای از فرهنگ مشتمل بر اطلاعات دایرهالمعارفی موجز درباره اعلام (اسمهای خاص). در کشورهای توسعه یافته، نگارش فرهنگهای دایرهالمعافی از چند قرن پیش آغاز شده و اکنون نیز، کاملا روشمند ادامه دارد. در کشور ما، این امر نه تنها چندان مورد توجه نبوده بلکه باید گفت که، پیش از انتشار فرهنگ مورد بحث فقط یک فرهنگ دایرهالمعارفی منتشر شده و آن «بخش اعلام» (ج 5 و6) فرهنگ فارسی معین است.
این کتاب شامل هجده مقاله است که در یک دوره زمانی 36 ساله در نشریههای گوناگون فارسی نوشته و منتشر شدهاند. مقالات بنا بر موضوعی که دارند، در پنج بخش حوزه اساطیر ایران، حوزه دین و مذهب، عرصه عقیده و عمل زنان، اقوام در عرصه تاریخ و فرهنگ و حوزههای دانش و فرهنگ و ادبیات تنظیم و تدوین شدهاند. در بخشهای پنجگانه کتاب، نُه کتاب و یک مقاله بلند به زبان اصلی، ترجمه فارسی چهار کتاب از متنهای انگلیسی و عربی و چهار کتاب به زبان فارسی از نویسندگان ایرانی بررسی و معرفی و نقد و تحلیل شدهاند.
این کتاب دربرگیرنده 21 نوشتار و مقاله درباره شاهنامه و فردوسی در هشت بخش فردوسی، شاهنامه، نامها در شاهنامه، نقد و معرفی کتاب، طرحی برای نور و صدا و .... میباشد. در بخش نقد و معرفی کتاب، کتابهای «نقدی بر جاذبههای فکری فردوسی»، «زن در شاهنامه فردوسی» و «فرهنگی تحقیقی نامهای خاص در شاهنامه» نقد و معرفی شده است. برخی از عناوین دیگر مقالات این کتاب به این شرح است: فریدون در شاهنامه، اهریمن در نظر فردوسی، پارس و شهرستانهای آن در شاهنامه، نمونهای از شاهنامه فردوسی به نثر ساده، هفتخوان رستم و ..... .
تذکرهٔ مرآةالخیال یا تذکرهٔ مرآتالخیال عنوان کتابی نوشتهٔ شیرعلیخانِ لودی، تألیفِ ۱۱۰۲ ه.ق/ ۱۶۹۰ میلادی است. این کتاب که جزو آثارِ دانشنامهایِ نسبتاً قدیمی است تذکرهٔ کوچکی است شامل شرح احوال ۱۳۰ نفر از شاعران، به ترتیبِ زمانی از رودکی تا همدمی، که پانزده تن از ایشان زن هستند. در خلال شرححالنگاری، چندین رساله در علوم و فنون مختلف نظیر موسیقی، عَروض و قوافی، آرایههای ادبی، تعبیر خواب، قیافهشناسی، جنّیات، خَمر، عشق، و اقالیم سبعه و عجایب و غرایب عالم گنجانده شدهاست. بهجز بخش نخست، که مربوط به شعر است، هیچیک ارتباطی با کار تذکرهنویسی ندارد. چاپ سنگی این اثر به سعی و اهتمام خانصاحب میرزا محمد مَلِکالکُتّاب شیرازی در سال ۱۲۸۴ خورشیدی انجام شد. تذکرهٔ مرآةالخیال تاکنون چهار بار به چاپ رسیده و سه نوبتِ آن در هندوستان صورت گرفتهاست. تصحیح دیگری از آن توسط حمید حسنی (با همکاری بهروز صفرزاده) در تهران و ازسوی انتشارات روزنه در سال ۱۳۷۷ چاپ شدهاست.
یکی از ارکان موسیقی شعر، وزن آن است و تحلیل وزن شعر یک شاعر، یکی از مهمترین راههای دستیابی به زیبایی اثر اوست. نویسنده در این کتاب دست به کاری بیسابقه در نقد شعر آزاد زده است. او افزون بر این راهی تازه در فن عروض گشوده است و عروض امروز را به مرحله جدیدی وارد کرده است؛ بهویژه وزن شعر آزاد که محققان کمتر به آن پرداختهاند، مورد بررسی دقیق قرار داده است.