کتابخانه مجازی ادبیات

عظیم‌ترین شاهکار تاریخی که در عصر مغول به رشته تألیف درآمده و بزرگ‌ترین آثار ادبیات ایران کتاب «جامع التواریخ» تألیف خواجه رشیدالدین فضل‌الله است که شامل خصوصیات زندگانی و احوال مغول و عصر تسلط اینان است. این کتاب به امر غازان‌خان و اولجایتو در تحت سرپرستی وزیر معروف همدانی در سال 710 هـ.ق فراهم آمده و شامل سه مجلد است: جلد اول در تاریخ مغول، جلد دوم در تاریخ عمومی و عالم بنام اولجایتو، جلد سوم در جغرافیا. جلد سوم گویا از بین رفته یا تألیف نشده است.

«لُغَتِ فُرس» یا فرهنگ اسدی نام واژه‌نامه مهم و قدیمی است که اسدی طوسی شاعر سرشناس سده پنجم هجری آن را تألیف کرده‌است. اسدی در این کتاب برای شرح غالب لغات، شاهد یا شواهدی از شاعران می‌آورد. ترتیب واژه‌های این واژه‌نامه بر پایه حرف آخر آنها است. اسدی همان‌گونه که خود گفته، این کتاب را برای آن نوشت تا شاعران و نویسندگان پارسی‌زبان سرزمین‌های غربی ایران که با برخی از واژه‌های به‌کاررفته در خراسان و فرارود آشنایی نداشتند بتوانند مشکلات لغوی خود را به یاری این کتاب رفع کنند. این کتاب کهن‌ترین لغت‌نامه فارسی است که در قرن پنجم قمری تألیف گردیده است. آنچه درباره این کتاب قابل توجه است، این است که دسته‌بندی لغات در این کتاب به شیوه‌ای است که نشان می‌دهد هدف از تألیف آن راهنمایی شاعران بوده تا اگر در قافیه شعر محتاج کلمه‌ای شدند و معنی آن را ندانستند، در این کتاب بیابند و استفاده نمایند.

عجائب المخلوقات وغرائب الموجودات (شگفتی‌های آفریدگان و موجودات) کتابی است در زمینه هیئت و جهان‌شناسی و علم‌الاشیا و شگفتی‌های عالم خلقت، نوشتهٔ زکریا قزوینی. قزوینی این کتاب را نخست به زبان عربی نوشت و سپس خود نسخه‌ای فارسی از آن تدوین کرد. کتاب شامل چهار مقدمه و دو مقاله است. مقالۀ اول در عُلویات؛ مقالۀ دوم در سُفلیات، که شامل عناصر و معدنیات، نباتات و حیوانات است. در مورد تمام کائنات روی زمین، بروج، ماه‌ها، فصول سال، ستارگان، زمین، کوهها، دریاها، رودها، جانوران، و تمام موجودات دنیا سخن رفته‌است.

یکی از کتب بسیار مهم و ارزنده‌ای که درباره جغرافیای جهان یا هفت اقلیم نوشته شده، «آثار البلاد و اخبار العباد» است. مؤلف این اثر، دانشمند بزرگ ایرانی، عمادالدین زکریا بن محمد بن محمود قزوینی است که در حدود سال 605 هـ.ق در قزوین به دنیا آمد و سپس برای کسب علم و معرفت به دمشق رفت و نزد علمای آنجا، علم و ادب آموخت. او این کتاب را در سال 674 نوشته شده است. کتاب دارای سه مقدمه و هفت عنوان درباره هفت اقلیم است. مؤلف پس از مقدمه، اقالیم هفت‌گانه را زیر عناوین مختلف بررسی می‌کند و «بلاد» آن را به ترتیب حروف الفبا شرح می‌دهد. این بلاد شامل نواحی، سرزمین‌ها، مناطق جغرافیایی، کشورها، استان‌ها، شهرها، شهرک‌ها، روستاها، جزایر، کوه‌ها، دژها، ساختمان‌ها و آثار تاریخی می‌گردد که در میان همه اینها، بسیاری از جاها واقعی است و برخی داستانی و افسانه‌ای مانند «جزیره زنان» در چین. نویسنده به هنگام یادکردن از هر مکان تاریخی، مطالب بسیاری درباره آنان به میان می‌آورد: روایات جاهلی، سنن و آداب، عالمان، ادیبان، شاعران برخاسته از آن بلاد و اشعار سروده درباره آن سرزمین، داستان‌های محلی، احادیث نبوی، قنوات، فرآورده‌های صنعتی و کشاورزی، پرندگان و وقایع. در مجموع در این کتاب اطلاعات جغرافیایی، ادبی، تاریخی و علمی فراوانی گردآوری شده است. همچنین این کتاب حاوی گزارش‌هایی درباره تعدادی از شاعران ایرانی بزرگ و نام‌آور است که از آن میان می‌توان اوحدالدین کرمانی، صدرالدین خجندی، رشیدالدین وطواط، انوری، فردوسی، حکیم عمرخیام، ناصرخسرو، نظامی گنجوی و خاقانی شروانی را نام برد.